در شرایطی که لبنان هنوز تحت فشارهای ناشی از اجرای قطعنامه های 1559 و 1701 شورای امنیت به سر می برد، حوادث اردوگاه “نهر البارد” میان ارتش لبنان و نیروهای امنیت داخلی از سویی و گروه “فتح الاسلام” از سوی دیگر آغاز شد.
این مساله باعث شد که طرف های لبنانی، بحران لبنان را به اوضاع فلسطین ارتباط دهند و در سوی دیگر نیز طرف فلسطینی خاصی اشتباه تاریخی خطرناک خود را تکرار کرده و تلاش کرد که اوضاع فلسطین را با مساله لبنان ارتباط دهد. این مساله مسئولیتی سنگین و فراتر از توان اردوگاه ها و امکانات ساکنان آن بر عهده فلسطینیان ساکن لبنان قرار می دهد. اما مساله مهمتر، تشدید وخامت اوضاع امنیتی این اردوگاه ها و تیرگی اوضاع آنها تا حدی است که باعث استقرار ارتش لبنان در اطراف این اردوگاه ها شده است و در داخل این اردوگاه ها جنگ برای ترسیم آینده این اردوگاه ها و ساکنان آن جریان دارد بدین ترتیب که ساکنان این اردوگاه ها یا به تبعیدگاه های جدیدی انتقال داده شوند یا اینکه تا زمان فراهم شدن شرایط برای اسکان آنها در کشوری دیگر، در این اردوگاه ها باقی بمانند.
“معین مناع” پژوهشگر مرکز مطالعات “الزیتونه” بر اساس این اطلاعات و با توجه به آینده درگیری های نهر البارد، پژوهش خود تحت عنوان “فتح الاسلام و اردوگاه نهر البارد، وضعیتی استثنایی یا فراگیر” را با سه موضوع فرعی؛ روند حوادث در لبنان، تحولات اوضاع فلسطینیان (ساکن در اردوگاه های) لبنان، نحوه پیدایش گروه فتح الاسلام و اهداف آن آغاز کرد.
این پژوهش که نسخه ای از آن به مرکز اطلاع رسانی فلسطین ارسال شد، اوضاع لبنان و مساله آوارگان فلسطینی ساکن لبنان را مورد بررسی قرار می دهد. لازم به ذکر است که در حال حاضر 400 هزار آواره فلسطینی در بیش از 20 مجتمع مسکونی زندگی می کنند که از این تعداد 12 اردوگاه زیر نظر دولت اداره می شود. پژوهش “معین مناع” همچنین اوضاع گروه فتح الاسلام و دلایل و پیامدهای درگیری های اردوگاه نهر البارد را مورد بررسی قرار می دهد.
این پژوهشگر در بررسی موضع فلسطینیان نسبت به بحران اردوگاه نهر البارد، نقش جنبش های حماس و فتح و جمعیت علمای فلسطین و واکنش مردم فلسطین به این حوادث و نیز موضع کشورهای عربی و دیگر کشورها نسبت به بحران اردوگاه نهر البارد و پیامدهای آنرا مورد بررسی قرار داده است.
“معین مناع” همچنین در بخشی از پژوهش خود که به بررسی اوضاع لبنان اختصاص دارد، به موضع گروه های 14 و 8 مارس و موضع رسمی دولت لبنان در قبال بحران اردوگاه نهر البارد پرداخته است.
ابعاد موضع رسمی دولت لبنان در قبال این بحران
این پژوهشگر لبنانی بر اساس آراء و دیدگاه های طرف های لبنانی موثر در سیاست های رسمی دولت لبنان، موضع رسمی این دولت در زمینه نحوه تعامل با بحران اردوگاه نهر البارد و آینده آن را در ابعاد زیر خلاصه کرده است:
1- اردوگاه نهر البارد کلا تخریب شده و سلاح های ساکنان آن جمع آوری شود و این برنامه در دستور کار دولت برای اجرا در اردوگاه های دیگر نیز قرار گیرد و از سوی دیگر، این گروه ها به ویژه گروه های حاضر در اردوگاه عین الحلوة به عنوان “گروهک های تروریستی” معرفی شوند.
2- موظف کردن طرف فلسطینی به انجام وظایف داخلی خود و حفظ امنیت اردوگاه ها و جلوگیری از گسترش این ناامنی ها به مناطق اطراف آنها. در صورت عدم موفقیت مقامات فلسطینی در انجام این کار، مسئولیت اجرای این وظایف به ارتش لبنان واگذار می شود تا در صورت تکرار چنین حوادثی اقدامات لازم را انجام دهد.
3- استفاده از راهکار نظامی در اردوگاه نهر البارد توسط ارتش لبنان این امکان را برای جریان ها و تشکل های بزرگ لبنانی فراهم می کند که خواستار آغاز جمع آوری سلاح های فلسطینیان شوند.
4- برخی اخبار منتشره بر رسانه های گروهی مبنی بر مشارکت برخی ساکنان روستاهای مجاور در تیر اندازی به سوی اردوگاه نهر البارد و تایید این اخبار از سوی شاهدان عینی، که باعث نقض آتش بس شد، در این اردوگاه ها و برخی اقدامات توهین آمیز نسبت به آوارگان فلسطینی در حال ترک این اردوگاه ها شده است، نشان دهنده امکان تغییر درگیری ارتش لبنان با گروه فتح الاسلام به درگیری با آوارگان فسطینی است. در صورت وقوع این اتفاق، هر دو ملت لبنان و فلسطین در معرض خطر قرار می گیرند اما سهم فلسطینیان از این حادثه بیشتر خواهد بود؛ چرا که در این صورت آنها، پناهگاه و محیط امن اجتماعی خود را از دست خواهند داد. این مساله باعث مطرح شدن برخی بحث ها مبنی بر اخراج آوارگان فلسطینی از شمال لبنان خواهد شد.
پیامدهای بحران نهر البارد
“معین مناع” پس از بررسی بحران اردوگاه نهر البارد که با گذشت تقریبا دو ماه از زمان آغاز درگیری ها میان ارتش لبنان و گروه فتح الاسلام، هنوز هم ادامه دارد، به نتایج زیر رسیده است:
1- تخریب تقریبا کامل منازل و ساختمان ها و نیز زیر ساخت های اردوگاه نهر البارد.
2- مهاجرت بیش از 90% ساکنان اردوگاه به اردوگاه های دیگر لبنان در هفته های آغازین این درگیری که تعداد زیادی از این افراد در اردوگاه البداوی در 10 کیلومتری جنوب اردوگاه نهر البارد اسکان داده شده اند.
3- آزار و اذیت و اهانت این افراد از سوی اهالی روستاهای مجاور.
4- کشته شدن تعداد زیادی از سربازان و افسران ارتش لبنان از گروه های مختلف لبنانی
5- بی توجهی به بعد سیاسی وضعیت این اردوگاه و آوارگان ساکن در آن و عدم رعایت بعد انسانی
6- برخورد با بحران این اردوگاه به عنوای یک مسأله منطقه ای و بین المللی
7- عدم اتخاذ موضع یکپارچه و مشترک از سوی مراکز تصمیم گیری فلسطین مبنی بر درخواست از دولت لبنان برای حمایت از ساکنان این اردوگاه و عدم تخریب آن و اطمینان دادن نسبت به حفظ آن که این مساله باعث نگرانی بیشتر فلسطینیان مقیم لبنان شد.
8- علی رغم تاکید تمامی گروه ها و احزاب لبنانی و فلسطینی و نیز دولت های این دو کشور بر عدم دست داشتن فلسطینیان در حملات علیه ارتش این کشور و عدم انجام حملات ارتش علیه فلسطینیان، اردوگاه نهر البارد و دیگر اردوگاه های لبنانی محل اقامت فلسطینیان، در جریان اجرای قطعنامه های 1559 و 1701 شورای امنیت مورد حمله قرار گرفت و با نگاهی به جنبه سیاسی این تحولات می توان به این نتیجه رسید که چندین سناریو و احتمال در ارتباط با مساله آوارگان فلسطینی جریان دارد.
سناریوها و پیش بینی ها درباره حضور فلسطینیان در لبنان
نویسنده این پژوهش ماهیت سناریوها و پیش بینی ها درباره آینده مساله آوارگان فلسطینی در لبنان و به ویژه اوضاع اردوگاه نهر البارد را بدین گونه بیان می کند:
1- روند کشتار میان ساکنان اردوگاه نهر البارد و اهالی روستاهای مجاور، عرصه را بر آوارگان فلسطینی تنگتر می کند و باعث تقویت تفکر مهاجرت به خارج لبنان در میان این افراد می شود؛ به ویژه در صورتی که این افراد در داخل اردوگاه ها که عاری از نگرانی و احساس خطر نیستند، مکانی برای اقامت خود پیدا نکنند.
2- بازسازی اردوگاه نهر البارد بر اساس معیارهای امنیتی، این اردوگاه را تحت کنترل کامل و مستقیم سرویس های امنیتی لبنان قرار می دهد و بر اساس اظهارات برخی اعضای هیئت های فلسطینی به نقل از “فؤاد سنیوره” نخست وزیر دولت لبنان، این اردوگاه عاری از سلاح خواهد بود. این مساله به معنای ورود اردوگاه های لبنانی به “مرحله انتقالی” که “محمود عباس” رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین در کتاب خود با عنوان “مسیر اسلو” به آنآنآاااااا اشاره کرده بود، می شود و این مرحله ممکن است 10 سال به طول انجامیده و طی آن تشکیلات خودگردان، برای آوارگان فلسطینی گذرنامه مهاجرت به برخی کشورهای غربی که اجازه ورود آوارگان لبنانی به کشورهایشان را می دهند، صادر کند.
3- برخی منابع آگاه فلسطینی، از تماس های آنروا ( آژانس کمک رسانی و جذب آوارگان فلسطینی وابسته به سازمان ملل متحد ) برای خرید یا اجاره برخی املاک مجاور اردوگاه البداوی خبر داده اند و این مساله بدین معناست که بازگشت ساکنان اردوگاه نهر البارد به این اردوگاه تنها به یکی از این سه صورت امکان پذیر خواهد بود:
الف – بازگشت ساکنان قدیمی این اردوگاه و انتقال افراد دیگر به مناطق دیگری در نزدیکی اردوگاه “البداوی” که آنروا برای آنان در نظر گرفته است.
ب – اگر مدت این اجاره کوتاه باشد، بدین معناست که اقامت ساکنان اردوگاه نهر البارد در این مناطق مدت زیادی طول نخواهد کشید و آنها به محض بازسازی اردوگاه نهر البارد، به این اردوگاه باز خواهند گشت.
در غیر این صورت به احتمال زیاد اردوگاه نهر البارد تخریب خواهد شد. به ویژه اینکه گزارش هایی مبنی بر تلاش نیروهای ناتو برای تبدیل زمین این اردوگاه، به پایگاه نظامی، در راستای اجرای طرح استقرار مجدد نیروهای ناتو در منطقه خاورمیانه، به گوش می رسد.
4 – در صورتی که حادثه حمله به ارتش لبنان باعث شده باشد که موضع بین المللی و عربی و لبنانی تغییر کرده و بدین شکل با اردوگاه نهر البارد برخورد کنند، پس دیگر اردوگاه ها هم از چنین حملاتی در امان نخواهند بود. لازم به ذکر است که در داخل هر اردوگاهی اختلافاتی وجود دارد که ممکن است با یک اقدام داخلی یا از طریق درگیری با ارتش لبنان که در اطراف و ورودی همه اردوگاه ها، پایگاه هایی برای خود احداث کرده است، به درگیری بیانجامد.
نظرات و پیشنهادها
این پژوهشگر در پایان بررسی خود پیشنهاد هایی را در ارتباط با بحران اردوگاه نهر البارد و جنبه های مختلف آن ارائه داده است. پرواضح است که حادثه حمله به ارتش لبنان باعث یک واکنش سیاسی و نظامی علیه اردوگاه نهر البارد و در نتیجه تخریب بیش از 95% این اردوگاه و کشته شدن دهها تن از ساکنان آن و نیز آواره شدن ساکنان آن در دیگر اردوگاه های فلسطینی شده و درد و رنج ناشی از مهاجرت و ترس نسبت به آینده را برای آنها به ارمغان آورد.
به اعتقاد نویسنده، این فصل از پژوهش درس ها و عبرت های زیادی را برای هر دو طرف فلسطینی و لبنانی به همراه دارد. اما درس هایی که برای لبنانی ها به همراه دارد این است که لبنانی ها باید بدانند که اردوگاه نهر البارد، علاوه بر گروه فتح الاسلام گروه های دیگری را نیز در خود جای داده است و ساکنان این اردوگاه نباید به بهانه “گروهک های تروریستی غیر قانونی” مورد حمله قرار گیرند؛ چرا که واکنش گسترده به این مساله می تواند برای هر دو کشور فلسطین و لبنان، مشکلات اجتماعی، سیاسی و امنیتی به دنبال داشته باشد؛ به این خاطر که بسیاری از خانواده های لبنانی و فلسطینی پیوندهای خانوادگی با یکدیگر دارند و این مساله را نمی توان نادیده گرفت. این پژوهشگر تاکید می کند که باید به این مساله توجه کرد که فلسطینیان به دلیل فاجعه داخلی به این کشور پناهنده شده اند و بر اساس صلاحدیدهای بین المللی و قوانین دولتی لبنان در این کشور باقی مانده اند، لذا باید با هر گونه نقض قانون در این زمینه برخورد کرد و از سوی دیگر، لبنان را از پیامدهای منفی چنین اقداماتی دور نگه داشته و دولت لبنان نیز روابط خود با فلسطینیان را تقویت کنند.
وی به طرف فلسطینی نیز تاکید می کند که به قوانین و مقررات لبنان احترام گذاشته و اجازه حمله به نهادهای ملی این کشور را ندهد. این کشور همچنین از لحاظ حقوقی و سیاسی، باید از شهروندان خود حمایت کند.
این نویسنده به منظور تحقق بخشیدن به این عبرت ها چهار پیشنهاد را ارائه می دهد:
1- عفو عمومی فلسطینیان مقیم لبنان از سوی دولت این کشور مانند اقدام این کشور در صدور قانون شماره 84 در سال 1991 برای پایان دادن به مساله جنگ داخلی و برقراری مجدد آشتی ملی در این کشور.
2- عادی سازی حضور فلسطینیان در لبنان از طریق صدور مجموعه ای از قوانین و اتخاذ اقداماتی در زمینه بهبود شرایط معیشتی آوارگان.
3- امضای “منشور پایبندی به حق بازگشت آوارگان به فلسطین و رد مساله اسکان یا مهاجرت این افراد در کشورهای دیگر” از سوی مراکز تصمیم گیر فلسطینی و رفع نگرانی های لبنانی ها نسبت به سکونت دایم این افراد در کشورشان و نیز رفع نگرانی های فلسطینیان نسبت به پیامدهای مهاجرت.
4- تداوم کمک های بین المللی و افزایش بودجه سازمان آنروا برای گسترش برنامه های امداد رسانی و کاریابی برای آوارگان فلسطینی مقیم لبنان.
معین مناع تهیه کننده این پژوهش، در پایان تاکید می کند که در چنین شرایطی دولت لبنان مشاهده خواهد کرد که فلسطینیان مقیم اردوگاه های این کشور، راضی و خشنود بوده و اعتراض یا نگرانی کمتری نسبت به اوضاع خود در این کشور خواهند داشت و در نتیجه حضور آوارگان فلسطینی در این کشور از یک عامل تنش زا به یک عامل مثبت و مفید تبدیل خواهد شد.
