امکان ایجاد بازدارندگی نسبی در جنگ نامتقارن

مقدمه:

درگیری‌های نظامی میان گروه‌های مقاومت فلسطین و ارتش رژیم صهیونیستی (در سال‌های 2008، 2012، 2014 و 2021) که غزه – محاصره شده از 15 سال قبل – اصلی‌ترین عرصه این نبردها بوده، جنگ‌های نامتقارن (Asymmetrical Warfare) نامیده می‌شوند. این نامگذاری با توجه به تفاوت میان توان نظامی طرفین انجام شده است، علاوه بر آنکه جهت دیگر این نامگذاری به دلیل تاکتیک‌ها و استراتژی‌هایی است که گروه‌های مقاومت فلسطین در مواجهه با قدرت زیاد ارتش رژیم صهیونیستی از آنها استفاده می‌کنند. با این وجود اسرائیلی‌ها نتوانستند در این جنگ‌های نابرابر از طریق دستیابی به پیروزی قاطع یا پایان دادن به درگیری‌ها به نفع خود برتری نظامی برای ارتش ایجاد کنند. آنها همچنین در تحقق اهداف تعیین شده در هر درگیری نیز ناکام ماندند که از جمله این اهداف ویرانی زیر ساخت‌های مقاومت و تضعیف قدرت آن و ایجاد بازدارندگی در برابر شلیک موشک توسط گروه‌های  فلسطینی به سوی عمق اسرائیل است. این در حالی است که در طرف مقابل توان مقاومت فلسطین در غزه در زمینه آمادگی جنگی (رزمایش، آموزش و توسعه) و آمادگی فنی (آمادگی، برخورداری از تجهیزات و مدیریت نبرد) به طور نسبی افزایش یافته به ویژه در درگیری اخیر در می 2021 که گروه‌های مقاومت فلسطینی نبرد شمشیر قدس را علیه اسرائیلی‌ها آغاز کردند.

اتاق عملیات مشترک نیروهای مقاومت فلسطین توانست زمان صفر نبرد شمشیر قدس را مشخص نموده و مقامات اشغالگر را مجبور کرد تا به شهرک نشینان افراطی که دعوت‌های گسترده‌ای برای حضور در جشن سالگرد اشغال قدس شرقی انجام داده بودند اجازه ورود به مسجد الاقصی ندهند. همچنانکه عملکرد مقاومت باعث شد روند اخراج خانواده‌های فلسطینی از خانه‌هایشان در محله شیخ جراح در قدس شرقی و جایگزینی شهرک نشینان به جای آنها متوقف گردد. این ابتکار عمل پس از آن اتفاق افتاد که سربازان اسرائیلی به مسجد الاقصی حمله کرده و مقاومت غزه در پاسخ به این اقدام چندین موشک در دفاع از قدس و مسجد الاقصی به اراضی اشغالی شلیک کرد و پس از آن بود که ارتش رژیم اشغالگر تجاوز خود به غزه را آغاز نمود. نبرد اخیر به تغییر قواعد درگیری میان مقاومت فلسطین و ارتش رژیم صهیونیستی اشاره دارد. در درگیری‌های گذشته نیروهای مقاومت به هر تجاوز اسرائیلی به غزه واکنش نشان داده و در پی آن یک آتش بس شکننده با میانجیگری طرف‌های منطقه‌ای و بین المللی برقرار می‌شد. اما معادله جدید درگیری بر اساس پاسخ مقاومت به تجاوزات اشغالگران به شهر قدس تعریف گردید. این معادله جدید سوالاتی را در خصوص ظرفیت‌های مقاومت فلسطین به ویژه گردان‌های شهید عزالدین قسام شاخه نظامی حماس با وجود ادامه محاصره غزه مطرح می‌کند. سوالاتی در خصوص توسعه ظرفیت‌های نظامی و اینکه مقاومت در نبرد شمشیر قدس چه سلاح‌های جدیدی را وارد عرصه درگیری نمود، علاوه بر آنکه آیا مقاومت فلسطین توانست نوعی بازدارندگی در برابر ارتش اسرائیل ایجاد کند؟

1- گردان‌های قسام: مداومت در ساخت تجهیزات نظامی با وجود ادامه محاصره غزه

می‌توان گفت مقاومت فلسطین در نوار غزه با وجود موانع فراوان مربوط به فقدان مواد اولیه و نظارت شدید اسرائیلی‌ها بر ورود این مواد به این منطقه همچنان به روند تولیدات نظامی خود بر اساس امکانات موجود ادامه داد. مسیر نبرد شمشیر قدس بر ادامه روند تولید تجهیزات نظامی نیروهای مقاومت به ویژه گردان‌های قسام اشاره داشته و این مسئله در عمل ثابت شد. مداومت در روند تولیدات نظامی مقاومت غزه را می‌توان از مقایسه درگیری‌های نظامی گذشته مقاومت و ارتش رژیم صهیونیستی (در سال‌های 2008، 2012 و 2014) با درگیری اخیر 11 روزه آنها در سال 2021 به اثبات رساند چرا که نبرد شمشیر قدس شاهد شلیک تعداد زیادی از موشک‌های کوتاه و میان بُرد به سوی اراضی اشغالی بود. (جدول شماره 1 ملاحظه شود)

جدول شماره 1

توسعه سلاح مقاومت فلسطین در درگیری با اشغالگران صهیونیست (2021-2008)

برخی عوامل داخلی و منطقه‌ای برای تضعیف قدرت مقاومت در غزه دست به دست هم دادند که اولین آنها محاصره نوار غزه و جلوگیری از ورود مواد اولیه مورد استفاده برخی صنایع نظامی است. از جمله این کالاها مواد نظافت است که دارای برخی ترکیبات با کاربری دو گانه و همچنین برخی موارد لازم برای کشاورزی مانند اوره است که در ساخت بمب کاربرد دارد. عامل دوم کاهش سطح روابط خارجی حماس با مصر پس از ژوئن 2013 و همچنین تنش با عربستان سعودی و امارات است. عامل سوم تاثیرات منفی تغییر نظام تحت رهبری عمر حسن البشیر در سودان و عادی سازی روابط نظام جدید این کشور با رژیم صهیونیستی بر ورود زمینی مواد اولیه صنایع نظامی به غزه از طریق تونل‌هایی که از مصر عبور می‌کرد. چهارمین عامل نظارت شدید دریایی بر قایق‌ها و کشتی‌هایی است که از کشورهای شرقی وارد غزه می‌شوند.

در چنین شرایطی مقاومت غزه کمبود شدید دسترسی به سلاح از خارج این منطقه را با تامین منابع داخلی از راه‌های ذیل جبران کرد. 1- مقاومت توانست در سواحل نوار غزه به دو کشتی جنگی ارتش انگلیس متعلق به دوران جنگ جهانی اول دست یابد که حاوی صدها بمب و خمپاره بود، مقاومت نسبت به بازیافت آنها اقدام کرده و اثر بخشی آنها را بر روی بلوک 40 سانتیمتری سیمانی آزمایش نمود و این تجهیزات توانست هدف را به طور کامل نابود کند. 2- استفاده از بقایای موشک‌ها و خمپاره‌های برجای مانده از اشغالگران اسرائیلی در جریان جنگ 2014 غزه. 3- مقاومت غزه از لوله‌های آب شهرک‌های اسرائیلی ساخته شده در نوار غزه که سال 2005 از آن عقب نشینی کردند برای ساخت موشک‌های کوتاه و دور بُرد استفاده نمود. 4- افزایش اقدامات مقاومت برای ساخت پهپادهای شناسایی که نقش قابل توجهی در میزان ارتباطات بی سیم ایفا نمود علاوه بر پهپادهای تهاجمی مجهز به بمب‌های کوچک و متوسط که برای حمله به اهداف مشخص شده استفاده می‌شوند. 5- شبکه تونل‌های تهاجمی که اتاق‌های عملیات نیروهای مقاومت در آنها قرار داشته و نقش بسزایی در کاهش تلفات انسانی مقاومت در سطح رهبران سیاسی و نظامی و نیروهای عملیاتی داشته است. این تونل‌ها که در واقع شریان حیاتی مقاومت محسوب می‌شوند و هدف اصلی ارتش اشغالگر در تمام جنگ‌ها تحمیلی علیه غزه بوده است و در درگیری اخیر آنها این تونل‌ها را «مترو حماس» نامیدند.

2- توسعه قدرت موشکی گردان‌های قسام:  از موشک قسام 1 تا عیاش 250

– ایده ساخت موشک به نضال فرحات (1971-2003) و تیتو مسعود (1967-2003) باز می‌گردد. این دو نفر اولین موشک یعنی قسام 1 را با بُرد 2500 متر در ژوئن 2001 ساختند. 4 ماه بعد و دقیقاً در 24 اکتبر 2001 اولین موشک ساخت داخل به شهرک سدیروت که حدود 1.6 مایل با غزه فاصله دارد اصابت کرد. گردان‌های قسام برای اولین بار مسئولیت شلیک موشک قسام 1 را پذیرفت که قطر آن 60 میلیمتر و وزن آن حدود 5.5 کیلوگرم بود. از آن زمان حماس به ساخت موشک‌های داخلی در نوار غزه اقدام کرده در سال‌های 2001 تا 2005 گروه‌های مقاومت فلسطینی را به آنها مجهز نمود. سائد عواد (1977-2002) که توسعه موشک قسام 2 به وی مربوط می‌شود و در آوریل 2002 توسط اسرائیل تررو شد مهارت ساخت موشک را به کرانه باختری منتقل کرد. در 24 فوریه 2002 گردان‌های قسام برای اولین بار یک مجموعه سه تایی از موشک‌های ساخت داخل قسام 2 را از کرانه باختری به سوی اراضی اشغالی شلیک کرد. اما پس از به وجود آمدن اختلافات در عرصه داخلی فلسطین روند تولید موشک در کرانه باختری متوقف شده و تنها در نوار غزه ادامه پیدا کرد. از آن زمان گردان‌های قسام سامانه‌های موشکی خود را بر اساس امکانات موجود در نوار غزه توسعه داده است. در آخرین درگیری میان ارتش اشغالگر و نیروهای مقاومت در نبرد شمشیر قدس مقاومت از دو نوع موشک استفاده کرد که در ذیل به توضیح آنها می‌پردازیم.

1- موشک کوتاه بُرد

– ساخت و پرتاب موشک‌های قسام 1 و قسام 2 در سال‌های 2002 تا 2005 در نوار غزه و کرانه باختری تحولی بسیار مهم در درگیری میان گردان‌های قسام و اسرائیل به شمار می‌رود. با وجود اینکه این موشک‌ها غیر دقیق بوده و برای اصابت به اهداف تعیین شده نیازمند سامانه‌های هدایت شونده است و خسارت‌های مادی و انسانی آن به اشغالگران قابل توجه نیست اما پیامدهای روانی آن بر ساکنان شهرک‌های مناطق همجوار غزه قابل ملاحظه است. گردان‌های قسام به ساخت موشک و پرتاب آنها به سوی شهرک‌های مناطق همجوار غزه ادامه داد تا جایی که نماینده اتاق عملیات مقاومت وارد روند مذاکرات آتش بس میان طرف فلسطینی و اسرائیلی شد. البته نکته قابل توجه آن است که موشک‌های تولید شده توسط نیروهای مقاومت به لحاظ دقت و قدرت تخریب قابل مقایسه با موشک‌های اشغالگران اسرائیلی نیست که می‌توانند ده‌ها غیر نظامی فلسطینی را به قتل برسانند.

– با آغاز سال 2005 گردان‌های قسام نوع جدیدی از موشک‌های خود به نام قسام 3 را تولید کرد که بُرد آن 10 تا 15 کیلومتر بوده و قادر است حدود 10 تا 20 کیلوگرم مواد منفجره با خود حمل کند. مقاومت فلسطین در سال‌های 2003 و 2004 نزدیک به 450 موشک قسام به اراضی اشغالی شلیک کرد. هیچ اطلاعات دقیقی از منابع رسمی حماس در مورد مشخصات موشک قسام وجود ندارد اما یک کتاب قابل استناد در خصوص موشک‌های توپخانه‌ای که توسط موسسه پژوهش‌های دفاعی نروژ در سال 2010 تهیه شده جدولی ارائه نموده که در آن اطلاعات اساسی موشک قسام ارائه شده است که در جدول شماره 2 به آن اشاره می‌شود.

جدول شماره 2

مقاومت در نبرد شمشیر قدس موشک کوتاه بُرد قسام را به وفور مورد استفاده قرار داده و آن را بر اساس تصمیمات اتاق عملیات مشترک به صورت متوالی به سوی شهرک‌های مناطق همجوار غزه شلیک کرد. صالح العاروری معاون رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس تاکید کرد تمام موشک‌های شلیک شده به سوی اسرائیل از ذخایر قدیمی مقاومت بوده که به دنبال خلاصی از آنها است. همین مسئله سبب شد ارتش اشغالگر اسرائیل تعداد سایت‌های پدافندی گنبد آهنین را در مناطق مرکزی اسرائیل افزایش دهد چرا که تعداد موشک‌هایی که شهرها و شهرک‌های عمق اسرائیل را هدف قرار می‌داد به حدود 4000 عدد رسید. همچنین گردان‌های قسام از موشک ایرانی فجر 5 نیز استفاده کرد که اولین بار در جنگ 2012 غزه شلیک شد. در جریان نبرد شمشیر قدس موشک‌های گردان‌های قسام برای اولین بار به تل آویو و قدس رسید. مقاومت در جنگ های 2014 و 2021 نیز به استفاده از موشک فجر 5 ادامه داد. در خصوص موشک‌های ساخت داخل مقاومت توجه به این نکته ضروری است که سقوط برخی از آنها در داخل غزه یا در مناطق حومه آن حاکی از مشکلات فنی در روند ساخت آنهاست که ناشی از تاثیرات منفی محاصره‌ای است که نوار غزه با آن مواجه است. لازمه چنین مسئله‌ای آن است که گردان‌های قسام ارزیابی‌های فنی بیشتری انجام داده تا در درگیری‌های آینده از سقوط موشک‌ها در مناطق مسکونی جلوگیری شود.

2- موشک‌های دور بُرد

– موشک‌های کوتاه بُرد تنها ابزار جنگی استفاده شده در نبرد میان مقاومت و اشغالگران نبوده بلکه مقاومت اقدام به شلیک مجموعه‌ای از موشک‌های دور بُرد علیه ارتش اشغالگر نموده که نامگذاری آنها به صورت نمادین انجام شده است. موشک‌های گردان‌های قسام که به اسامی فرماندهان ترور شده آن توسط اشغالگران نامگذاری شده عبارتند از:

– موشک (M75): این موشک نماد ابراهیم المقادمه است که در سال 2003 ترور شد. بُرد این موشک 75 کیلومتر و دارای سرجنگی 70 کیلوگرمی است.

– موشک (R160): این موشک نمادی از عبدالعزیز رنتیسی است که رهبری جنبش حماس را پس از ترور شیخ احمد یاسین بر عهده گرفت و خود نیز در سال 2004 ترور شد. بُرد این موشک بیش از 120 کیلومتر و دارای سرجنگی 45 کیلوگرمی است.

– موشک (J80): این موشک نماد احمد الجعبری فرمانده گردان‌های قسام است که در سال 2012 ترور شد.

گردان‌های قسام مجموعه جدیدی از موشک‌های دور بُرد خود را در نبرد شمشیر قدس به سوی اشغالگران شلیک کرد که در ذیل به آنها اشاره می‌شود:

– موشک العطار: این موشک به نام رائد العطار از فرماندهان گردان‌های قسام نامگذاری شده که دارای بُرد 120 کیلومتری بوده و می‌تواند سرجنگی با قدرت تخریبی بسیار بالا حمل کند. این موشک برای اولین بار در بمباران شهرک‌های حومه شهر قدس در 10 می 2021 و در واکنش به هدف قرار گرفتن بر‌ج‌های مسکونی نوار غزه و تخریب آنها مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن نیز تل آویو و حومه آن با این موشک هدف قرار گرفت.

– موشک (SH85): این موشک به نام محمد ابو شماله از رهبران جنبش حماس نامگذاری شده و بُرد آن 85 کیلومتر است. گردان‌های قسام اولین بار این موشک را به سوی تل آویو و فرودگاه بن گوریون در 12 می 2021 شلیک کرد.

– موشک عیاش 250: این آخرین موشک تولید شده دور بُرد مقاومت بوده که دارای بیشترین بُرد در میان موشک‌های مقاومت است. این موشک از ابتدا به مهندس یحیی عیاش یکی از مهمترین فرماندهان نظامی جنبش حماس نامگذاری شده است.

موشک عیاش 250 اولین بار در 13 می 2021 به سوی فرودگاه رامون در جنوب اراضی اشغالی شلیک شد که در فاصله 220 کیلومتری غزه قرار دارد. این اقدام که در واکنش به ترور برخی از فرماندهان نظامی حماس انجام شد تمام مناطق اراضی اشغالی را در تیررس موشک‌های گردان‌های قسام قرار داد. بر اساس اعلام ابو عبیده سخنگوی گردان‌های قسام در 20 می 2021 مقاومت حمله موشکی بزرگی را اجرا کرد که تمام مناطق فلسطین اشغالی از شمال تا جنوب آن را تحت پوشش قرار داد.

3- آیا سامانه گنبد آهنین امنیت اسرائیل را تضمین کرد؟

اسرائیل برای هدف قرار دادن موشک‌های شلیک شده از غزه به طور اساسی به سامانه پدافندی گنبد آهنین (IRON DROME) اتکا دارد که توسط شرکت صنایع نظامی پیشرفته رافائل ساخته شده است. ارتش اشغالگر صهیونیست مدعی است بیش از 90 درصد از موشک‌های غزه را هدف قرار داده به طوری که لیوی فایس سخنگوی ارتش اسرائیل اعلام کرد سامانه گنبد آهنین تعداد زیادی از موشک‌هایی که برای بمباران زیر ساخت‌های غیر نظامی شلیک شده بودند را منهدم کرد. اما نبرد شمشیر قدس برخی نواقص سامانه گنبد آهنین را نمایان ساخته و نشان داد این سامانه نمی‌تواند مصونیت 100 درصدی در برابر موشک‌ها ایجاد کند. اگر چه این سامانه تعداد قابل توجهی از موشک‌ها را منهدم کرد اما امنیت کامل اسرائیل را فراهم نکرد. ناکامی این سامانه معلول مجموعه‌ای از نواقص بود که در روند این درگیری مشخص شده و به مهمترین آنها اشاره می‌شود:

– اختلال فنی که می‌تواند یکی از سایت‌های موشکی را تحت تاثیر قرار داده و فرصت مناسب را برای مقاومت فراهم کند تا با شلیک موشک‌های فراوان این سامانه را اشباع نماید. همچنین مسلح کردن سایت‌های گنبد آهنین به موشک‌های جدید نیازمند زمانی نسبتاً طولانی است چرا که هر سایت پرتاب حاوی 20 موشک تامیر (Tamir missiles) بوده که وزن هر کدام از آنها حدود 500 کیلوگرم و بُرد 40 کیلومتری است. همین فاصله زمانی فرصت لازم برای شلیک موشک را برای نیروهای مقاومت فراهم می‌کند.

– قدرت سامانه برای مقابله با حجم زیادی از موشک‌های دور بُرد و میان بُرد محدودیت نسبی دارد. این نقص در جریان تاکتیک‌های مورد استفاده اتاق عملیات مقاومت نمایان شد که نسبت به شلیک پر حجم و پیوسته موشک‌ها به سوی شهرها و شهرک‌های عمق اراضی اشغالی اقدام کرد.

– در صورتی که اسرائیل با حجم بالای آتش دشمن در چند جبهه مواجه شود آمادگی سامانه برای مقابله با موشک‌ها همچنان مسئله‌ای مورد مناقشه است. به ویژه آنکه احتمال به وجود آمدن شرایطی که منجر به توسعه گستره درگیری به چند جبهه شود افزایش یافته و نشانه‌های آن در درگیری اخیر مشاهده شد. از جمله این نشانه‌ها شلیک 3 موشک از اردوگاه الرشیدیه آوارگان فلسطینی در لبنان بود که 13 می 2021 انجام شده و در دریای مدیترانه سقوط کرد. همچنین در 18 می 2021 نیز چند موشک از لبنان به سوی خلیج حیفا شلیک شد و تلفاتی در پی نداشت و هیچکس مسئولیت آن را نپذیرفت. مرزهای سوریه نیز در 14 می 2021 شاهد شلیک چند موشک به سوی اسرائیل بود و ارتش اشغالگر اعلام کرد این موشک‌ها خسارتی به دنبال نداشته در داخل سرزمین‌های سوریه و در مناطق باز سقوط کرده است. مسئولیت این عملیات نیز توسط هیچکس پذیرفته نشد.

– هزینه بالای موشک‌های پدافندی اسرائیل که از 20 تا 100 هزار دلار متغیر است. اسرائیل باید سامانه گنبد آهنین را شبانه روز در وضعیت عملیاتی نگاه دارد و برای انهدام یک موشک قسام 1 که چند صد دلار ارزش دارد موشک تامیر شلیک نماید تا امنیت آفرینی این سامانه در هدف قرار دادن موشک‌های مهاجم را اثبات کند.

– عدم توانایی مقابله این سامانه با گلوله‌های خمپاره که تاثیر قابل توجهی در روند درگیری دارد چرا که مقاومت با استفاده از آنها کیبوتس‌های اسرائیل را در مناطق همجوار غزه هدف قرار می‌داد و همین مسئله منجر به تعطیل شدن روند عادی زندگی در این مناطق شد. همچنین پهپادهای تهاجمی نیز چالشی اساسی برای سامانه گنبد آهنین به شمار می‌روند چرا که این پهپادها با پرواز در ارتفاع پایین و برخورداری از سطح پایین مقطعی رادار RCS (Radar cross-section) امکان کشف آنها را به امری مشکل بدل ساخته است.

بنابراین به احتمال زیاد هر گونه توسعه در جبهه‌های درگیری در نبرد آینده سطح آمادگی و اثر بخشی سامانه گنبد آهنین را به پایین ترین حد کاهش خواهد داد. یکی از عواملی که تصمیم گیران اسرائیلی را به قبول آتش بس وادار کرد پیامدهای سیاسی و امنیتی غیر قابل محاسبه در صورت ادامه درگیری بود. همچنین وخامت شدید اوضاع امنیتی در اراضی فلسطین اشغالی و همراهی فضای عمومی عربی و بین المللی با مسئله فلسطین در این تصمیم گیری تاثیر گذاری قابل توجهی داشت. در حالی که در جنگ 2014 فعالیت فرودگاه بن گوریون به دلیل اثابت موشک متوقف شد در درگیری اخیر سال 2021 فعالیت تمام فرودگاه‌های اراضی اشغالی متوقف گردید. تاکتیک جدید گردان‌های قسام در درگیری اخیر آن بود که علاوه بر هدف قرار دادن شهرهای قدس، تل آویو و حیفا به جای بمباران سدیروت، عسقلان و اسدود چاه‌های استخراج گاز اسرائیل در دریای مدیترانه نیز مورد حمله قرار گرفت. مقاومت غزه در 12 می سال 2021 سکوی استخراج گاز طبیعی چاه تامار (Tamar) در فاصله 25 کیلومتری سواحل اسدود را هدف قرار داد. این عملیات با یک زیر دریایی هدایت شونده دارای سامانه GPS و پهپاد شهاب که می‌تواند سلاح‌های دارای سرجنگی را حمل کرده و هدف مورد نظر خود را در عملیات کامیکازی مورد اصابت قرار داد انجام شد. این عملیات موجب توقف عملیات استخراج در این چاه شد و شرکت شورون آمریکا چاه تامار را بر اساس دستور العمل‌های صادره از وزارت انرژی اسرائیل موقتاً تعطیل کرد.

4- موانع اقدام نظامی زمینی علیه غزه

خمپاره‌ها در کنار موشک‌های کوتاه و دور بُرد چالشی در برابر نیروهای ارتش اشغالگر در درگیری‌های گذشته بوده و تاثیر بسزایی در مسیر درگیری اخیر داشت. به ویژه آنکه ارتش اسرائیل از سامانه هشداری فعالی برای مقابله با این تهدیدات برخوردار نبود و همین مسئله حفره‌ای امنیتی برای ساکنان کیبوتس‌های اسرائیلی در مناطق همجوار غزه به وجود آورد و باعث شد به صورت دسته جمعی از کیبوتس‌ها فرار کرده و در پناهگاه‌ها حبس شوند. برای توقف پرتاب خمپاره ارتش اسرائیل باید ابتدا محل خمپاره اندازها را مشخص کرده و سپس عملیات زمینی برای هدف قرار دادن آنها انجام دهد و اگر نیروهای اشغالگر قصد چنین عملیاتی را در درگیری‌های آینده داشته باشند به لحاظ نظامی خطرات و هزینه‌های زیادی خواهد داشت. از جمله مسائلی که خطر عملیات نظامی زمینی را برای اشغالگران افزایش خواهد داد برخورداری مقاومت از موشک‌های ضد هوایی، کوتاه بُرد، دوش پرتاب و زمین به هوای SA-7 متعلق به دوران شوروی سابق است، علاوه بر موشک‌ها و ذخایری متنوعی از سلاح‌های مختلف که مقاومت پس از سقوط معمر قذافی در لیبی به آنها دست یافت. همچنین موشک‌های کورنیت که مقاومت آنها را از سال 2008 وارد خدمت کرد نوعی برتری نسبی برای مواجهه با هر گونه حمله زمینی به آن اعطا کرد. عناصر مقاومت توانایی بالایی در استفاده ماهرانه از موشک کورنیت از خود نشان داده‌اند. دیگر عاملی که هزینه عملیات نظامی را برای ارتش اشغالگر افزایش می‌دهد ماهیت ژئو سیاسی نوار غزه است چرا که در این منطقه که حدود 360 کیلومتر مربع مساحت دارد بیش از دو میلیون فلسطینی زندگی می‌کنند و همین مسئله درگیری از فاصله نزدیک در محله‌های مسکونی غزه را به عملیاتی بسیار خطرناک و پیچیده برای ارتش کلاسیک اسرائیل تبدیل کرده است.

5- پهپادهای شناسایی و تهاجمی

وسایل نقلیه بدون سرنشین هوایی (Unmanned Aerial Vehicles UAVs) که هم اکنون به نام پهپاد شناخته می‌شوند تحولی بزرگ در عرصه مدیریت عرصه نبرد برای کشورها محسوب می‌شوند. هم اکنون کشورهای بسیاری به سوی خرید پهپادها و توسعه فناوری‌های خود برای ساخت این تجهیزات حرکت کرده‌اند به ویژه آنکه پهپادها در 10 سال گذشته نقش آفرینی بالای خود در جنگ‌ها و درگیری‌های متعددی را به اثبات رسانده‌اند (جنگ داعش در سوریه، جنگ آذربایجان و ارمنستان و جنگ داخلی لیبی). پهپادها همچنین به کشورها و سازمان‌هایی که از پدافند هوایی قوی و منسجمی برخودار نیستند نوعی برتری می‌دهند. آمریکا و همپیمانان آن پیشرفت‌های زیادی در تولید پهپادها داشته‌اند. در حالی که آمریکا و اسرائیل بیشترین تولید و صادرات پهپادهای شناسایی و تهاجمی را به خود اختصاص داده‌اند نگرانی‌هایی نسبت به توسعه توانایی‌های ایران برای تولید این تجهیزات و ارائه آنها به همپیمانان منطقه‌ای خود (حزب الله، حماس و جهاد اسلامی) به وجود آمده است.

جک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا و مئیر بن شبات همتای اسرائیلی وی همکاری در خصوص مقابله با تهدیدات پهپادی را در 27 آوریل 2021 و تنها دو هفته پیش از آغاز نبرد شمشیر قدس مورد بررسی قرار دادند. طرفین بر ایجاد یک گروه مشترک برای بررسی و پیگیری تهدیدات رو به افزایش تجهیزات هوایی هدایت شونده و موشک‌های نقطه زن تولید ایران و برخورداری همپیمانان این کشور در خاورمیانه از آنها موافقت کردند.

– ایده ساخت پهپاد توسط گردان‌های قسام برای انجام ماموریت‌های شناسایی و تهاجمی به سال 2006 باز می‌گردد. اولین پروژه پهپادی گردان‌های قسام «هواپیمای عراقی» نام داشت که در واقع موضوع پروژه پایان نامه یک افسر سابق ارتش عراق برای اخذ مدرک دکترای از دانشگاه بغداد بود. تخصص موجود در این پروژه که در نهایت به تولید یک پهپاد منتهی می‌شد به گروه تخصصی تولید پهپاد گردان‌های قسام منتقل گردید که هدایت این گروه را محمد الزواری مهندس تونسی که در 15 دسامبر 2016 در تونس ترور شد بر عهده داشت. الزواری در گروه ساخت پهپاد که آموزش‌هایی در ایران دریافت کرده و تجاربی در تولید پهپاد در سوریه داشت نقشی محوری ایفا کرد. موفقیت گردان‌های قسام در استفاده از پهپادهای ساخت داخل با وجود توانایی نسبتاً پایین آن در تولید این تجهیزات تاثیر گذاری بسزایی در طراحی و آمادگی برای جنگ داشته است. از این جهت حماس توانسته علیرغم قدرت زیاد طرف اسرائیلی برای کنترل امور و مشکلات فراوانی که با آن درگیر است به خوبی میان کاربرد جنگی، سیاسی و جنگ روانی این ابزار علیه اشغالگران اسرائیلی استفاده نماید. گردان‌های قسام توانسته پهپادهایی تحت عنوان ابابیل 1 تولید کند که دارای 3 نمونه مختلف ذیل است:

– پهپاد A1A با کاربری شناسایی

– پهپاد A1B با کاربری تهاجمی جهت شلیک راکت

– پهپاد A1C با کاربری تهاجمی – انتحاری

صبح روز 14 ژوئن سال 2014 پهپادهای قسام 3 سورتی پرواز انجام دادند که در هر کدام از آنها چندین پهپاد مشارکت داشته و ماموریت هر سورتی پرواز متفاوت بود. در هر کدام از سورتی‌های دوم و سوم ارتباط با یکی از پهپادهای دسته پروازی قطع شد. این اولین ماموریت پهپادهای قسام در عمق اراضی اشغالی نبود اما برای اولین بار در یکی از این سورتی‌ها ماموریت پرواز بر فراز ساختمان وزارت جنگ رژیم صهیونیستی در منطقه هاکریا شهر تل آویو بود که روند تجاوز به غزه در آن سال از آنجا مدیریت می‌شد. این عملیات در شرایطی انجام شد که پوشش هوایی و سامانه‌های پیشرفته ارتش اشغالگر در نهایت آمادگی به سر می‌بردند. پس از آن بود که ارتش اشغالگر تصمیم گرفت حضور نیروی هوایی در آسمان غزه را افزایش دهد زیرا نگران این مسئله بود که حماس همانگونه که از پهپادهای خود برای تصویر برداری استفاده می‌کند اهداف استراتژیک اسرائیل را با پهپادهای کوچک دارای قابلیت حمل مواد منفجره مورد حمله قرار دهد و باعث ایجاد خسارت‌های فراوان به شهرک‌های جنوبی اراضی اشغالی گردد. نیروی هوایی ارتش اسرائیل برای مقابله با این تهدید پهپادهایی را در آسمان غزه به منظور انهدام هر گونه پهپاد ناشناس به پرواز در آورد تا با پهپادهای حماس به عنوان گزینه غافلگیر کننده این گروه که هر لحظه امکان استفاده از آن وجود داشت مقابله کند.

اسرائیل بر روی برخی سامانه‌ها برای کشف و شناسایی پهپادها کار می‌کند که از جمله آنها سامانه لیزری جدید و پهپادهایی است که به صورت شبکه‌ای عمل کرده و برای انهدام پهپادهای مهاجم استفاده می‌شوند. همچنین شرکت صنایع نظامی رافائل در حال توسعه فناوری استفاده از لیزر برای انهدام پهپادها بوده و توانایی خود برای انهدام بسیاری از پهپادهای کوچک را نشان داده است. از سوی دیگر اسرائیل از هواپیماها و بالگردهای دارای موشک برای مقابله با این تهدید استفاده می‌نماید. 10 فوریه 2018 یک پهپاد پهن پیکر از نوع صاعقه یا سیمرغ از سمت سوریه وارد حریم هوایی اسرائیل شده و پس از چند کیلومتر پرواز بر فراز اراضی اشغالی توسط یکی از همین بالگردها تحت تعقیب قرار گرفته و منهدم شد. در واکنش به این اقدام هواپیماهای اسرائیلی فوراً به پایگاه هوایی T-4 در جنوب غربی شهر حمص حمله کرده با هدف قرار دادن خودروهای مخصوص هدایت پهپادها چند نفر از افسران سپاه پاسداران متخصص در این زمینه را به شهادت رساندند.

نکته قابل توجه در نبرد شمشیر قدس آن است که گردان‌های قسام ورود پهپادهای جدید به خدمت نظامی که از مزایای فناورانه پیشرفته‌ای برخوردار هستند را اعلام کرد. طبیعتاً پهپادهای حماس با تولیدات اسرائیل که به کشورهای متعددی ارسال می‌شوند قابل مقایسه نبوده اما در شرایط درگیری نامتقارن میان مقاومت فلسطین و اسرائیل حاکی از پیشرفت مداوم گردان‌های قسام در شرایط سخت ناشی از محاصره نوار غزه است. گردان‌های قسام یکی از پهپادهای شناسایی خود را الزواری نامگذاری نموده و پس از انجام چند پرواز شناسایی بر فراز محل استقرار نیروهای اسرائیلی و تجهیزات نظامی آنها در اراضی اشغالی و بازگشت سالم به مقصد تصاویر جمع آوری شده توسط این پهپاد را منتشر کرد. همچنین پهپاد تهاجمی ساخت داخل شهاب نیز در درگیری اخیر وارد خدمت نظامی شد. گردان‌های قسام سکوی گازی اسرائیلی‌ها در نزدیکی سواحل غزه را با این پهپاد هدف قرار دادند. این پهپاد دارای یک سکوی پرتابی است که مانند منجنیق عمل می‌کند و پس از پرواز برنامه ریزی شده به سوی هدف سرجنگی آن به هدف اصابت نموده و آن را تخریب می‌نماید.

6- تونل‌های تهاجمی شریان اصلی مقاومت

تونل‌های مقاومت سپری برای آن در مواجهه با بمباران‌های متراکمی بود که نوار غزه در درگیری‌های 11 روزه نبرد شمشیر قدس در معرض آن قرار داشت. تونل‌ها نه تنها امکانی برای اجرای عملیات جنگی در پشت خطوط دشمن است بلکه دژی محکم برای حفاظت از رهبران سیاسی و نظامی مقاومت به شمار می‌روند و اتاق‌ عملیات نظامی مقاومت نیز در آنها قرار دارد. این تونل‌ها میزان تلفات انسانی مقاومت را کاهش داده و خسارت‌ها وارده به زیر ساخت‌‌‌های نظامی مقاومت را به کمترین حد ممکن می‌رسانند. بر اساس اعلام یحیی سنوار فرمانده حماس در نوار غزه بیش از 500 کیلومتر تونل در این منطقه وجود دارد و تنها فقط 5 درصد از آنها در درگیری‌های اخیر خسارت دیده است.

گردان‌های قسام در نبرد شمشیر قدس شبکه گسترده‌ای از تونل‌های تهاجمی را مورد استفاده قرار داده و محدودیتی جدی برای هر گونه عملیات نظامی زمینی ارتش اشغالگر اسرائیلی ایجاد کرد. ورود تونل‌های تهاجمی به تاکتیک‌های درگیری میان طرفین علاوه بر طراحی و اجرای عملیات نفوذ دریایی مانند آنچه گردان‌های قسام در سال 2014 انجام داد، قابلیت لازم برای اجرای عملیات در مرکز تجمعات شهرکی، نفوذ به پشت خطوط نیروهای تهاجمی، حمله به عقبه دشمن در حین انجام عملیات علیه نوار غزه و تسهیل عملیات ربایش سربازان دشمن را به طرف فلسطینی اعطا می‌کند. احداث تونل‌های جدید با مهارت کامل انجام شده و متوسط عمق آنها به 20 تا 25 متر بالغ می‌شود. دیواره‌ها و سقف تونل‌ها با بلوک‌ها سیمانی پوشیده شده و حاوی تجهیزات ارتباطی پیشرفت است. هر تونل یک ورودی اصلی دارد که حفارها از آن وارد شده و از آنجا فرعی‌های دیگر تونل منشعب می‌شوند که برخی از آنها نظامی بوده و روند کار در فضایی کاملاً محرمانه پیش می‌رود. کار احداث یک تونل از 1 تا 3 سال به طول می‌انجامد و حفارهایی که با ملاحظات فراوان توسط گردان‌ها قسام انتخاب می‌شوند روزانه بین 4 تا 16 متر کار حفاری انجام می‌دهند. زیر شهر غزه شبکه گسترده و پیچیده‌ای از تونل‌ها وجود دارد که در صورت آغاز عملیات نظامی ارتش اسرائیل در غزه گردان‌های قسام را برای درگیری نظامی توانمند می‌سازد، علاوه بر آنکه قدرت رهبران سیاسی و نظامی را برای مدیریت نبرد در مکانی امن و مستحکم افزایش می‌دهد.

نتیجه

اگر چه نبرد میان مقاومت فلسطین و ارتش اسرائیل به دلیل غیر قابل مقایسه بودن ظرفیت‌های طرفین، نبردی نامتقارن است اما اتاق عملیات مشترک نیروهای مقاومت فلسطین هنگام آغاز درگیری اخیر با ارتش اسرائیل یک طرح تاکتیکی نظامی را در دستور کار قرار داد. هدف از این طرح ایجاد سطح قابل توجهی از بازدارندگی در برابر دشمن و جلوگیری از تعرض آن به شهر قدس و تفهیم این مسئله بود که هر گونه تجاوز به شهر قدس در آینده واکنش نیروهای مقاومت غزه را در پی خواهد داشت. توسعه نظامی مقاومت فلسطین به ویژه گردان‌های قسام که یک ارتش شبه نظامی را شبیه سازی کرد در نبرد اخیر قابل مشاهده بود. این توسعه نظامی در سطح عملیات جنگی برآمده از تاکتیک‌های نظامی مورد استفاده مقاومت بود و این تاکتیک‌ها از طریق بمباران برنامه ریزی شده و هدفمند شهرها و مراکز نظامی با موشک‌های کوتاه و دور بُرد و ایجاد تشویش در سامانه گنبد آهنین و استفاده از پهپادها و زیر دریایی‌های تهاجمی عملیاتی شد.

نبرد شمشیر قدس شاهد یک پیشرفت قابل ملاحظه در مسیر عملیات نظامی بود چرا که در جریان این نبرد از جنوب لبنان و اراضی سوریه به سوی اسرائیل موشک شلیک شد. این به معنای آن است که گروه‌های مقاومت مسلح فلسطینی به ویژه گردان‌های قسام افقی جدید برای گشوده شدن جبهه‌های بیشتر علیه ارتش اشغالگر اسرائیل در درگیری‌های آینده به وجود آورده است. گردان‌های قسام به طور ویژه ثابت کرد که از قدرت لازم برای تاب آوری در برابر آتش سنگین و طولانی مدت دشمن و مداومت در شلیک حجم زیادی از موشک به سوی شهرها و شهرک‌ها عمق اراضی اشغالی برخوردار است. این مسئله حاکی از آن است که گردان‌های قسام می‌تواند ظرفیت‌های خود را به شکل صحیح برای تحقق بازدارندگی در برابر دشمن مورد استفاده قرار دهد. این نبرد همچنین نشان داد که گردان‌های قسام عنصر صداقت و اجرای وعده‌های خود در تعیین زمان و مکان واکنش به تجاوزات مقامات اشغالگر به شهر قدس را داشته و قادر است به صورت عقلانی قواعد بازی را تعیین کرده و دشمن را به آن ملزم نماید. اما در مقابل این نکته نیز قابل توجه است که سقوط تعدادی از موشک‌های مقاومت در نوار غزه حاکی از اختلالات فنی در روند ساخت آنها بوده و می‌تواند مورد بحث و بررسی نیروهای مقاومت قرار گیرد. همچنین در این نبرد نوعی تفاوت در مدیریت درگیری میان سطوح سیاسی و نظامی قابل مشاهده بود چرا که به نظر می‌رسید گردان‌های قسام همزمان با سیر تحولات از پشتیبانی لازم در سطح سیاسی و رسانه‌ای برخوردار نبوده و تنها برای دستیابی به موفقیت‌های نظامی مدیریت می‌شد.

*پژوهشگر مرکز عربی تحقیقات و پژوهش‌های سیاسی، رئیس تحریره نشریه «سیاست‌های عربی»، فعالیت در دانشکده علوم سیاسی دانشگاه دمشق به عنوان دستیار آموزشی و دارای مدرک دکترای روابط بین الملل از دانشگاه فلورانس ایتالیا. وی در فعالیت‌های پژوهشی خود بر نظریات روابط بین الملل تمرکز دارد..