باید بحران به وجود آمده ناشی از تلاش‌های پی در پی اسرائیل برای نفوذ در سازمان اتحادیه آفریقا را فرصتی پیش روی شورای اجرایی این سازمان بین المللی دانست تا با استفاده از آن در قوانین اعطای امتیاز عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا به دولت‌ها و سازمان‌های غیر آفریقایی تجدید نظر نماید. علاوه بر آنکه لازم است از این فرصت برای بازنگری در ماهیت جایگاه عضویت ناظر و چگونگی کمک آن به اهداف این قاره استفاده شود.
*
اتحادیه آفریقا نیز مانند دیگر سازمان‌های منطقه‌ای و قاره‌ای درگیر اختلافات و مرزبندی‌های داخلی است که در پی تلاش کشورها یا یک منطقه خاص برای تسلط بر آن و تحمیل موضعی معین به آن و برخی مسائل دیگر به وجود می‌آید. اما بحران اخیر در بلوک کشورهای آفریقا پس آن به وجود آمد که موسی فکی محمد رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا با اتخاذ تصمیمی در جولای 2021 با اعطای عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا به اسرائیل موافقت کرد. این تصمیم با مقاومت و مخالفت شدید عده‌ای از کشورها مواجه شد که خواستار تصویب چنین تصمیمی در کنفرانس اتحادیه آفریقا بودند که اخیراً در فوریه 2022 برگزار گردید و امیدوار بودند که این تصمیم در جریان رای گیری عمومی از سوی کشورهای عضو ملغی شود.
6 فوریه 2022 اتحادیه آفریقا در جریان اجلاس خود بررسی و تصویب عضویت ناظر اسرائیل در این سازمان را به تاخیر انداخته و دلیل آن را وجود برخی مسائل موجود و بسیار مهم مانند بحران کرونا و پیامدهای آن بر قاره آفریقا و بروز چند کودتای نظامی در برخی کشورهای این قاره اعلام کرد. در نتیجه معلق شدن بررسی و تصویب این مسئله پیروزی دیگری برای دیپلماسی اسرائیل به شمار می‌رود، همچنانکه به معنای آن است که این موضوع یک بار دیگر برای بررسی مجدد در اتحادیه آفریقا در سال 2023 طرح خواهد شد.
مکی سال رئیس جمهور سنگال و رئیس دوره‌ای کنونی اتحادیه آفریقا پس از اجلاسیه اخیر این سازمان از تشکیل کمیته‌ای ویژه شامل 8 رئیس جمهور خبر داد که در اجلاس آتی پیشنهادات خود را ارائه خواهند کرد تا در این زمینه به توافقی دست یافته شود. در این کمیته کشورهای آفریقای جنوبی و الجزایر عضویت دارند که با تصمیم فکی در همراهی با اسرائیل مخالفت داشته علاوه بر آنکه رواندا و جمهوری دموکراتیک کنگو نیز در این کمیته حضور دارند که با تصمیم یاد شده موافق هستند. علاوه بر آن کامرون نیز خواستار عضویت در این کمیته بوده و نیجریه نیز از آفریقای جنوبی خواست در این کمیته حضور داشته باشد.
روابط اسرائیل با آفریقای سیاه
می‌توان سابقه روابط اسرائیل با آفریقای سیاه را در اواخر دهه 50 قرن گذشته میلادی جستجو کرد، هنگامی که اسرائیل در سال 1957 استقلال غنا را به رسمیت شناخت. در سال 1958 نیز سازمان اسرائیلی همکاری توسعه بین المللی تحت عنوان «ماشاو» (Mashav) نیز برای حمایت از کشورهای مستقل در حال توسعه آفریقا تاسیس شد. در سال 1963 اولین سفارت اسرائیل در نایروبی پایتخت کشور کنیا افتتاح شد. اتیوپی متحد اصلی اسرائیل به شمار می‌رود چرا که دارای منافع سیاسی و مذهبی مشترک بوده و این با وجود آن است که روابط طرفین در سال‌های 1973 و 1989 قطع شد.
در سطح اتحادیه آفریقا باید گفت سازمان وحدت آفریقا که پیش از اتحادیه آفریقا وجود داشت اسرائیل را به عنوان عضو ناظر انتخاب کرد. اما اسرائیل زمانی که در سال 2002 این سازمان آفریقایی منحل شد تا سازمانی جدید تحت عنوان اتحادیه آفریقا جایگزین آن شود این جایگاه را از دست داد. از آن زمان اسرائیل برای باز پس‌گیری این عنوان تلاش کرد در حالی که آفریقای جنوبی و لیبی تحت رهبری معمر قذافی با آن مخالفت نموده و قذافی تهدید کرد در صورت اعطای عضویت ناظر به اسرائیل این کشور به حمایت مالی خود از این سازمان پایان خواهد داد. اسرائیل در سال‌های 2003 و 2016 درخواست خود برای دستیابی مجدد به عضویت ناظر اتحادیه آفریقا را به این سازمان ارائه نمود.
با بررسی سفرهای دیپلماتیک و مراودات انجام شده میان اسرائیل و کشورهای آفریقایی می‌توان گفت اسرائیل قوی‌ترین روابط را با کشورهای غرب، مرکزی و شرقی آفریقا دارد. اسرائیل هم اکنون با 46 کشور از مجموع 55 کشور عضو اتحادیه آفریقا روابط دیپلماتیک دارد. تصمیم اخیر اتخاذ شده از سوی اتحادیه آفریقا برای ارائه عضویت ناظر به اسرائیل تنها اقدامی جدید برای بهبود تصویر اسرائیل در عرصه بین الملل و تلاش برای تقویت مجدد روابط آن با دیگر کشورهای آفریقایی است.
تحولات اخیر بی ارتباط با تلاش‌های سابق بنیامین نتانیاهو نخست وزیر پیشین اسرائیل نبوده چرا که اسرائیل اقدامات خود برای توسعه روابط با این قاره را افزایش داد. در جولای 2016 نتانیاهو به عنوان اولین نخست وزیر اسرائیل از زمان لیوی اشکول در سال 1966 به کشورهای آفریقای سیاه سفر کرد. هدف این سفرها دستیابی به حمایت رهبران آفریقایی برای کسب مجدد جایگاه عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا و توسعه روابط سیاسی و تجاری با این کشورها بود. اتیوپی، کنیا، اوگاندا و رواندا از جمله کشورهایی بودند که نتانیاهو به آنها سفر کرد، اینها همان کشورهایی هستند که امروز به تسهیل کننده روند عضویت ناظر اسرائیل و حمایت از مقاصد آن در اتحادیه آفریقا تبدیل شده‌اند، به ویژه اتیوپی و کنیا که در دوره‌های مختلف روابطی قوی با اسرائیل داشته و در مسائل امنیتی مبارزه با تروریسم با اسرائیل همکاری داشته‌اند.
نکته قابل توجه آن است که برخی کشورهای آفریقایی به طور کاملاً محرمانه روابط خود با اسرائیل را توسعه داده‌اند در حالی که برخی کشورهای دیگر به صورت علنی و بر اساس نیازهای مبتنی بر اتکا به فناوری‌های اسرائیل روابط خود را با آن گسترش دادند. در سال 2016 در شرایطی که روابط اسرائیل با اوگاندا در حال توسعه بود پل کاگامه رئیس جمهور رواندا بر تاریخ نسل کشی کشورش برای نشان دادن توجه ویژه خود به اسرائیل تاکید کرد. در سال 2017 نتانیاهو در لیبریا یک سخنرانی سیاسی در برابر 15 عضو «جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا» (اِکُواس) انجام داد و بدین ترتیب به اولین نخست وزیر غیر آفریقایی در این جایگاه بدل گردید. نتانیاهو در آن زمان متعهد به حمایت اقتصادی و فناوری از آفریقا در عرصه‌های مانند کشاورزی، منابع آبی، انرژی و بهداشت شد. وی در جریان همین اقدامات یک بار دیگر بر اهمیت ویژه دستیابی به عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا برای اسرائیل تاکید کرده و از روسای جمهور و هیئت‌های پارلمانی آفریقایی برای سفر به اسرائیل دعوت کرد.
فکی و تشیسکدی و مهندسی بازگشت اسرائیل به اتحادیه آفریقا
این اعتقاد شایع وجود دارد که پل کاگامه رئیس جمهور رواندا که از ژانویه 2018 تا 10 فوریه 2019 ریاست اتحادیه آفریقا را بر عهده داشت سنگ بنای موفقیت اخیر اسرائیل در نفوذ به اتحادیه آفریقا را قرار داد. زیرا نتانیاهو سابقاً تاکید کرد نزدیکی به رواندا بخشی از سیاست گسترده وی برای بازسازی روابط با آفریقا است. در سال 2013 کاگامه به مناسبت پنجمین اجلاس ریاست اسرائیل و هفتادمین سالگرد تولد شیمون پرز به اسرائیل سفر کرده و اولین شخصیتی بود که در چارچوب روابط دو جانبه در این برنامه‌ها مشارکت نمود. در سال 2014 لیبرمن وزیر خارجه وقت اسرائیل به کشور رواندا رفته و طرفین اعلامیه‌ای مشترک با هدف تقویت روابط دو جانبه و ایجاد چارچوب‌های جدید برای ابتکارات مشترک در عرصه کشاورزی صادر کردند. لیبرمن به همراه اگنس کالیباتا وزیر کشاورزی رواندا یک مرکز اسرائیلی – رواندایی برای توسعه باغبانی تاسیس کردند.
علاوه بر آن در سال 2017 متخصصان اسرائیلی در این مرکز رواندایی برای تحقیق و توسعه برای ماموریتی دو ساله منصوب شدند. در سال 2017 نتانیاهو از قصد خود برای افتتاح سفارت در کیگالی خبر داده و در مقابل کاگامه بر حضور سفیر رواندا در تل آویو تاکید کرد و این در حالی است که سفارت‌های روندا در خاورمیانه تنها در کشورهای ترکیه، امارات متحده عربی و قطر دایر است.
اقدام موسی فکی زمینه را برای فیلیکس تشیسکدی رئیس جمهوری دموکراتیک کنگو و رئیس دوره کنونی اتحادیه آفریقا فراهم نمود به طوری که از تصمیم موسی فکی حمایت کرد. عادی سازی روابط اسرائیل با مغرب و سودان در جریان «توافقات ابراهیم» بر افکار عمومی آفریقا تاثیرگذار بود. در نتیجه اعطای عضویت ناظر به اسرائیل در اتحادیه آفریقا عنوانی نیمه رسمی به آن می‌بخشد تا کشورهایی که با اسرائیل به طور محرمانه ارتباط دارند به طور علنی مراوده داشته باشند.
مسئله قابل توجه آن است که از جمله بزرگترین چالش‌هایی که اسرائیل در تلاش‌های سابق خود تاکنون برای دستیابی به عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا با آن مواجه بوده مخالفت کشورهای آفریقایی حامی فلسطین در این سازمان آفریقایی با اقدامات اسرائیل و متحدان آن است. در گذشته سودان جنوبی و اتیوپی به اسرائیل برای تحقق این هدف کمک کردند اما دلامینی زوما (از آفریقای جنوبی) رئیس سابق کمیسیون اتحادیه آفریقا پس از فشار حامیان فلسطین و به منظور جلوگیری از برجای گذاشتن هر گونه اختلاف پس از خود با این تلاش‌های اسرائیل و متحدان آن مخالفت کرد.
فهم نگرانی دلامینی زوما از تصمیم موسی فکی را می‌توان از این جنبه درک کرد که این تصمیم نارضایتی 21 کشور از مجموع 55 کشور عضو اتحادیه آفریقا که بیشتر آنها در اتحادیه عرب و جامعه توسعه آفریقای جنوبی حضور دارند را در پی داشت. این تصمیم فکی را مجبور کرد تا در 6 فوریه 2022 با ایراد یک سخنرانی طولانی در برابر رهبران آفریقایی در مورد توجیه آن بگوید: این تصمیم ناشی از این واقعیت است که 44 عضور سازمان ما اسرائیل را به رسمیت شناخته و روابط دیپلماتیک با آن دارند و 17 کشور سفارت و 12 کشور کنسولگری‌های خود در تل آویو و دیگر شهرهای اسرائیل را افتتاح کرده‌اند، علاوه بر آن تعداد زیادی از کشورهای آفریقایی بازارها و عرصه‌های اقتصادی خود را به روی شرکت‌های اسرائیلی گشوده و توافقات همکاری در عرصه‌های مختلف و حساس امضا با آن کرده‌اند که از جمله آنها آموزشی، دفاعی، امنیتی، اطلاعاتی، انرژی هسته‌ای، کشاورزی، فناوری، بهداشتی، اقتصادی، مالی و دیگر موارد است.
فکی همچنین در پاسخ به نگرانی کشورهای عضو اتحادیه آفریقا که به این تصمیم اعتراض داشته و بر این مسئله پافشاری داشتند که وی از قدرت اجرایی برای اتخاذ چنین تصمیمی برخوردار نیست تاکید کرد این اقدام کاملاً در حوزه اختیارات وی بوده و نیازمند هیچ اقدام مقدماتی نیست. فکی افزود این تصمیم مستند به واقعیت‌های غالب در کشورهای عضو اتحادیه آفریقا بوده که از وی اتخاذ چنین تصمیمی را خواستار شده‌اند. وی افزود اتحادیه آفریقا همچنین از حقوق اساسی ملت فلسطین حمایت کرده و پیش بینی می‌شود اعطای حق عضویت ناظر به اسرائیل در این سازمان آفریقایی در تحقق راه حل دو دولتی و ایجاد صلح میان اسرائیل و فلسطین نقش آفرین باشد.
چرا اسرائیل به دنبال حق عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا است؟
کشورهایی که به عنوان عضو ناظر در اتحادیه آفریقا حضور دارند عبارتند از فلسطین، چین، انگلیس، کویت، امارات متحده عربی، مکزیک و یونان. البته این کشورها از جایگاه لازم برای شرکت در رای گیری یا پیشنهاد تصمیمی جدید در اتحادیه آفریقا برخودار نیستند اما عضویت ناظر به معنای قرار گرفتن در کنار بیش از 90 شریک خارجی در قاره آفریقا است. علاوه بر آنکه این کشورها فرصت دسترسی محدود به اتحادیه آفریقا را داشته و به هنگام دعوت از آنها در نشست‌های این سازمان حضور یافته و می‌توانند روابط مستحکمی با تصمیم گیران آفریقایی و حاضران در نشست‌های اتحادیه آفریقا برقرار نمایند و بر اساس مبانی سیاسی خود با این سازمان بین المللی وارد تعامل شوند.
بر این اساس می‌توان انگیزه‌های تلاش اسرائیل برای دستیابی به عضویت ناظر اتحادیه آفریقا را دریافت. این سازمان در سال 2013 عضویت ناظر فلسطین را پذیرفت و همین اتفاق فرصت‌های بیشتری را نسبت به اسرائیل در عرصه آفریقا برای فلسطین به وجود آورد. همچنین اسرائیل اخیراً دریافته که کشورهای آفریقایی جریان گسترده‌ای در سازمان ملل متحد و دیگر سازمان‌های بین المللی ایجاد کرده‌اند که بیشتر آنها موضعی واحد در قبال برخی مسائل داشته و در اغلب موارد به صورت هماهنگ رای می‌دهند. در نتیجه این به معنای آن است که دستیابی به حمایت اتحادیه آفریقا برای اسرائیل افزایش فشار به نفع موضع خود در مسئله فلسطین را به دنبال خواهد داشت علاوه بر آنکه حمایت کشورهای آفریقایی در مسائل مهم سیاسی در سازمان ملل متحد و دیگر محافل بین المللی را در پی خواهد داشت به ویژه در شرایط پراکندگی ائتلافات قدیمی برجای مانده از جنگ سرد و کاهش متحدان اسرائیل در سازمان ملل متحد.
از سوی دیگر اسرائیل برای ترویج تولیدات خود در بازارهای آفریقایی و تقویت فعالیت کار آفرینان و صنعتگران وابسته به خود تلاش می‌کند که از دهه 50 قرن گذشته میلادی در حال فعالیت در قاره آفریقا هستند. همچنین شرکت‌های اسرائیلی اشتیاق آفریقا نسبت به فناوری‌های جدید و نیاز فوری این کشورها به آن را مشاهده می‌کنند. از سوی دیگر فقدان رقابت و سهولت دسترسی به مجوزهای لازم و امکان دور زدن قانون در مقایسه با بازارهای اروپا و آمریکا از جمله ویژگی‌های قاره آفریقا است. علاوه بر آنکه حضور چین، روسیه، ترکیه و برخی کشورهای دیگر در آفریقا و سودهای حاصل شده توسط آنها از بازارهای آفریقا افزایش یافته است. مسئله مهمتر از مطالب فوق آن است که تجارت نظامی با آفریقا برای اسرائیل عرصه بسیار مهمی است چرا که برخی دولت‌های آفریقایی به دنبال دستیابی به تجهیرات نظامی اسرائیل و فناوری‌های نظارتی، جمع آوری اطلاعات و جنگ الکترونیک آن هستند. این مسئله از گزارش وزارت جنگ اسرائیل قابل برداشت است چرا که در سال 2016 صادرات نظامی اسرائیل به آفریقا 275 میلیون دلار بوده است.
مانند بسیاری از جاه طلبی‌های دیگر در آفریقا اسرائیل نیز خود را به عنوان طرفی که راه حل‌هایی برای چالش‌های آفریقا دارد معرفی کرده است. اسرائیل در بیانیه‌ای پس از پذیرش عضویت ناظر آن در اتحادیه آفریقا اعلام کرد از این مسئله برای نقش آفرینی جدید در راستای کمک به مبارزه با بحران کرونا و توسعه تروریسم افراطی در تمام قاره آفریقا استفاده خواهد کرد. با مراجعه به دوران نخست وزیری نتانیاهو ملاحظه می‌شود که وی از توافق با آمریکا برای تقویت دسترسی به انرژی و کاهش قطعی برق در آفریقا با ارائه راهکارهایی مبتکرانه خبر داد. همچنانکه استراتژی اسرائیل در کشورهای آفریقایی دارای اکثریت مسلمان و حامی مسئله فلسطین، بهره‌برداری از مناسبات مذهبی و شرایط معیشتی آنان برای نزدیک شدن به جوامع داخلی این کشورها است که توزیع حیوانات برای قربانی میان مسلمانان، هدایای رمضانی، ایجاد فرصت شغلی و آموزش جوانان از جمله اقدامات انجام شده در این راستا است.
اختلاف برای دستیابی به امتیازات بیشتر
همچنان مناقشاتی در خصوص جسارت موسی فکی برای تصمیم گیری جهت اعطای عضویت ناظر به اسرائیل در اتحادیه آفریقا وجود دارد و اینکه آیا وی واکنش‌ها و اختلافات به وجود آمده پس از این تصمیم را پیش بینی می‌کرد؟ به ویژه آنکه برخی کشورهای آفریقایی مانند آفریقای جنوبی، الجزایر، بوتساوانا و نامیبیا به این تصمیم اعتراض کردند. برخی گزارشات حاکی از آن است که الجزایر، مصر، جزایر قمر، تونس، جیبوتی، موریتانی و لیبی اعتراض شفاهی خود به موسی فکی را در مقر اتحادیه آفریقا در آدیس آبابا اعلام کردند.
آفریقای جنوبی در کنار الجزایر و دیگر کشورها جریان مقاومت در برابر موسی فکی را رهبری نموده چرا که از گذشته موضع مشخصی در قبال اسرائیل داشته و از دولت این کشور و مسئله فلسطین در قاره آفریقا و خارج از آن حمایت کرده و روابطی رسمی با فلسطین دارد. افکار عمومی آفریقای جنوبی شرایط حاکم بر فلسطین در سایه تجاوزات اسرائیل را شبیه نظام تبعیض نژادی می‌دانند که آفریقای جنوبی از سال 1948 تا اوایل دهه 90 قرن گذشته میلادی شاهد آن بوده است. آفریقای جنوبی در واکنش به اقدامات اسرائیل در نوار غزه در سال 2018 حضور خود در اسرائیل را در سال 2019 از سفارت به دفتر ارتباطی کاهش داد.
همچنین مشاهده می‌شود که برخی کشورهای آفریقایی در زمینه اعطای عضویت ناظر به اسرائیل سکوت اختیار کرده و برای سکوت خود دلایلی مذهبی یا منافع اقتصادی ارائه می‌نمایند. چرا که کشورهای با اکثریت مسیحی با اسرائیل از جنبه یهودیت مسیحی ابراز همبستگی دارند و برخی دیگر به دلیل فشارهای غرب و نگرانی از قطع کمک‌های اروپایی سکوت اختیار کرده‌اند. در همین چارچوب جریان دیگری به وجود آمده که کشورهای آفریقایی را به جدایی مسئله فلسطین از همکاری اقتصادی با اسرائیل فرا می‌خواند و اینکه امکان رای دادن علیه اسرائیل در محافل بین المللی مانند سازمان ملل متحد در زمینه نگرانی‌های سیاسی وجود داشته اما در عین حال می‌توان از پیشرفت‌های فناورانه اسرائیل بهره برد. حامیان این دیدگاه اینگونه استدلال می‌کنند که کشورهای عربی که نزدیک به فلسطین بوده و یا در همسایگی آن قرار دارند روند عادی سازی روابط خود با اسرائیل را آغاز کرده‌اند و اینکه اقتصاد کشورهای آفریقایی برای رشد سریع به فناوری و تکنولوژی نیاز دارد تا در عرصه‌های مختلف توسعه پیدا کنند و اسرائیل می‌تواند از جمله طرف‌های تامین کننده این فناوری‌ها باشد.
با این حال ادعاها و توجیهات ارائه شده در مورد امکان استفاده آفریقا از ابتکارات اسرائیل با انتقادات و واکنش‌های سیاسی منفی در محافل آفریقایی مواجه شده است چرا که برخی گزارشات حاکی از آن است که برنامه‌ای مانند Elbit System ساخته شده توسط اسرائیل در جاسوسی از آفریقا مورد استفاده قرار گرفته چنانچه برای هدف قرار دادن مخالفان اتیوپیایی در خارج از کشور نیز استفاده می‌شود. گزارشات دیگری نیز وجود دارد که برخی دولت‌های آفریقایی از فناوری‌های نظارتی اسرائیل برای جاسوسی از شهروندان خود و ایجاد مانع در حاکمیت مدنی و برخی کشورهای دیگر آفریقا و رهبران آنها از این فناوری‌ها برای جاسوسی از دیگر دولت‌های آفریقایی استفاده می‌کنند.
نتیجه
با توجه به مطالب مطرح شده در این مقاله می‌توان گفت پس از دو دهه انتظار و تلاش اعطای عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا یک پیروزی برای سیاست خارجی اسرائیل محسوب می‌شود چرا که این اتفاق به نوعی جمع میان اهداف سیاسی و منافع مالی و اقتصادی اسرائیل بوده و این تحول می‌تواند بر مواضع بسیاری از کشورهای آفریقایی و حمایت آنان از مسئله فلسطین تاثیرگذار باشد. در این میان برخی کشورهای آفریقایی نیز موضع بیطرفانه اتخاذ کرده تا روابط خود با اسرائیل را توسعه دهند و این مسئله می‌تواند آن دسته از کشورهای آفریقایی را که در عادی سازی روابط خود با اسرائیل به دلیل مسئله فلسطین تردید دارند را به عقب نشینی از مواضع یا کاهش شدت انتقادات از اسرائیل ترغیب نماید.
با وجود فضای عدم اطمینان کنونی در اتحادیه آفریقا در پی تصمیم موسی فکی سوالاتی مطرح گردیده مبنی بر اینکه آیا مخالفان این تصمیم و مقاومت کنندگان در برابر تحرکات اسرائیل در اتحادیه آفریقا – مانند آفریقای جنوبی و الجزایر – می‌توانند برای لغو این تصمیم تاثیرگذار بوده و تلاش‌های متحدان اسرائیل در قاره آفریقا در ماه‌ها و سال‌های گذشته را به شکست بکشانند؟
در هر صورت باید بحران به وجود آمده ناشی از این بحران را فرصتی برای شورای اجرایی اتحادیه آفریقا دانست تا با استفاده از آن در ضوابط اعطای عضویت ناظر در اتحادیه آفریقا به دولت‌ها و سازمان‌های مختلف تجدید نظر نماید. علاوه بر آنکه لازم است ماهیت عضویت ناظر و چگونگی مفید بودن آن برای تحقق اهداف کشورهای آفریقایی مورد بازنگری قرار گیرد.
* پژوهشگر نیجریه‌ای متخصص در امور آموزشی و علاقمند به مسائل آفریقا
منبع: الجزیرة للدراسات
