سخنرانی اخیر خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی جنبش مقاومت اسلامی “حماس” که چند روز پیش از آغاز ششمین دور مذاکرات میان دو جنبش فتح و حماس در قاهره ایراد شد، در عین حالی که با خود پرسش های فراوانی را به دنبال داشت نشانگر رویکرد عمل گرای حماس بود، رویکردی که از زمانی نه چندان نزدیک در گفتمان سیاسی این جنبش مجال بروز یافته است.
با بررسی دقیق و موشکافانه ای در مضمون سخنرانی اخیر خالد مشعل، می توان گفت که وی در قالب این سخنرانی، چهار پیام مهم را ابلاغ کرد و توانست یکجا به مجموعه ای از پرسش ها که همچنان محافل فلسطینی و عربی مشغول بحث درباره آنها هستند، پاسخ دهد. سوالی که در اینجا مطرح می شود، آن است که سخنرانی خالد مشعل چه چیز جدیدی را با خود به همراه داشت و تا چه اندازه متضمن نکات جدید بود؟
نکته جدیدی که در سخنرانی اخیر خالد مشعل آشکار می نماید، پیام وی به ایالات متحده و اروپا بود که در خود دیدگاه سیاسی جنبش حماس در خصوص روند حوادث منطقه بعد از سخنرانی باراک اوباما را نیز جای می داد. وی اعلام کرد که جنبش حماس تغییرات مطلوبی را در لحن واشنگتن در قبال منطقه و جهان اسلام احساس می کند ؛ ولی خواستار اجرای تغییراتی عملی است یعنی اینکه ایالات متحده باید از مرحله بیان عبارات زیبا که تاثیر آن گذرا و موقت است، عبور کند و پا به مرحله عمل بگذارد.
ذکر این موضوع خالی از لطف نیست که اظهارات خالد مشعل در مورد تغییر در مواضع آمریکا با اطلاعاتی همراه بود که اخیرا زیاد به گوش می رسد و از گفتگوهای پشت پرده ای حکایت دارد که میان حماس و هیات های اروپایی غربی در چندین کشور منطقه انجام می پذیرد. رئیس دفتر سیاسی حماس در هنگام پرداختن به مسئله بروز تغییر در مواضع طرف آمریکایی، به پیام هایی اشاره کرد که جیمی کارتر هنگام دیدار با رهبران جنبش در دو شهر دمشق و غزه ابلاغ داشته بود.
خالد مشعل به نمایندگی از طرف جنبش حماس اعلام کرد که برای انجام گفتگوهای جدی میان جنبش متبوعش با دولت آمریکا، دست موافقت به سمت اوباما دراز می کند. وی همچنین آمادگی حماس را برای پذیرش راهکار مبتنی بر ایجاد کشور مستقل فلسطینی در اراضی اشغالی 1967 اعلام و آن را مشروط به حق بازگشت شش میلیون آواره فلسطینی به میهن کرد. به اعتقاد بنده، اعلام چنین موضعی از سوی خالد مشعل به وضوح نشانگر انعطاف و عملگرایی عالی است که جنبش حماس در فعالیت های سیاسی خود پیش گرفته است.
دومین پیام این سخنرانی متوجه نظام های رسمی عربی بود ؛ البته کمتر و به ندرت اتفاق می افتاد که جنبش حماس این نظام ها را از طریق رسانه های گروهی خطاب قرار دهد و از آنها به خاطر مواضع شان انتقاد کند و نارضایتی اش را از مواضع نظام های رسمی عربی و شکل برخوردشان با مسئله سازش اعلام بدارد.
سخنرانی مهم و سیاسی خالد مشعل همچنین از مواضع جدیدی حکایت داشت که جنبش حماس اتخاذ کرده است و این موضعگیری به حدی بود که از کشورهای عربی خواسته شد تا استراتژی جدیدی را اتخاذ کنند و راه را برای گزینه های مختلف باز بگذارند و تنها به یک گزینه محدود نشوند.
پیام سوم مربوط به تبیین مفاد سخنرانی اخیر نتانیاهو بود یعنی همان سخنرانی که بسیاری از افراد انتظار آن را می کشیدند ؛ ولی (در کمال تعجب) باز هم دیدند که وی با لحنی وقاحت بار و زشت از اصول جنبش صهیونیسم سخن می گوید.
خالد مشعل ضمن اشاره به اظهارات نخست وزیر رژیم صهیونیستی و تکذیب روایتی که وی از مسئله فلسطین ارائه می دهد، به محورهای آرمان فلسطین و در راس آنها، حق بازگشت پرداخت.
پیام جهارم خالد مشعل مروبط به اوضاع داخلی فلسطین و روند گفتگوهای ملی بود که از فوریه گذشته آغاز شده است و تا کنون نیز ادامه دارد. رئیس دفتر سیاسی حماس به این نکته باور داشت که موفقیت مذاکرات داخلی و نیز رسیدن کشتی گفتگوها به بندر توافق و آشتی ـ یعنی همان چیزی که مصر برای تحققش می کوشد ـ مستلزم اجرای پیوسته سه عنصر است: اولین آنها پایان دادن به روند بازداشت های سیاسی است. دومین گام خروج گفتگوها از زیر سایه شوم شروط و خواست بیگانگان از جمله رژیم صهیونیستی می باشد. سومین گام نیز اجرای همزمان تمامی توافقات و اجتناب از تنفیذ مرحله ای آنها است.
در همین راستا باید گفت هر کس که معتقد است اظهارات مشعل نشانگر حرکت حماس به سوی یک انقلاب دراماتیک در برنامه ها، شکل برخورد با مسائل و گرایش هایش می باشد، سخت در اشتباه به سر می برد. پر واضح است که تحول مطلوب در دیدگاه های سیاسی یک نظام و سیستم همیشه نیاز به یک پختگی دارد که البته چنین پختگی و تحولی، نه در سایه ارزیابی نظری سیاست ها بلکه در پرتو تحلیلی حاصل می شود که بنیان آن تجربه باشد.
بی تردید، تجربیات گذشته تاثیر خود را بر مواضع حماس گذاشته و اسلام سیاسی در فلسطین را به سمت یک رویکرد خردورزانه تر سوق داده است، رویکردی که در آن وضعیت موجود مد نظر قرار داده می شود و به تبع آن، فضا برای تحرک سیاسی هر چه بیشتر فلسطینیان فراهم گردد ؛ البته نباید فراموش کرد که این شرایط در حالی محقق شده است که آمریکا و اقمارش فشارهای فراوانی را جهت محاصره دولت ائتلافی وحدت که بعد از توافقات مکه تشکیل شد، وارد آوارده اند.
با توجه به آنچه گذشت، می توان گفت سخنرانی اخیر خالد مشعل در خود دیدگاه های و افکار عملگرایانه حماس را که نتیجه تجربیات گذشته این جنبش بوده، را جای داده است. حماس در این دوره اقداماتی انجام می دهد که نشانگر رویکرد پراگمات و در عین حال میهن پرستانه اش در برخورد با مسئله مناقشه است ؛ البته انجام چنین اقداماتی هرگز بدان معنا نیست که حماس در حال پوست اندازی و تغییر صد در صدی است یعنی اینکه حرف برخی افراد که برداشتی شتابزده از اظهارات مشعل دارند، کاملا اشتباه است. این جماعت این ادعای اشتباه را مطرح می کنند که حماس تحت تاثیر محاصره و بهای سنگین آن، فشار وارد آمده از سوی طرف های منطقه ای، قدرت یابی راستگرایان در اراضی اشغالی و تلاش دولت جدید آمریکا برای ایجاد تغییری محوری در فرآیند سازش در اندیشه سازگاری با وضعیت جدید و عقب نشینی از مواضع گذشته خود می باشد.
اگر بخواهیم نتیجه ای کلی از سخنرانی رئیس دفتر سیاسی حماس داشته باشیم، باید بگوییم حماس امروز رسما برای حل مشکلات، طراحی تاکتیک های جدید و تدوین برنامه هایی وارد عمل شده است که می توان به احیای توافق ملی بیانجامد. این جنبش مبارز معتقد است که در هنگام مقابله با اشغالگران قدس، هیچ گزینه ای نمی تواند جایگزین توافق ملی شود. پس در هنگام ارزیابی اظهارات اخیر مشعل باید بستر زمانی که در آن مواضع سیاسی جنبش حماس و گفتمان سیاسی اش در قبال جهانیان تغییر کرده است، را نیز مد نظر قرار داد.
