در یک دهه گذشته عوامل خارجی و عوامل داخلی به ویژه در شهر قدس دست به دست یکدیگر داده و منجر به ایجاد روش های جدید در روند مقاومت مردمی فلسطینی در این شهر شده است علاوه بر آنکه این تحولات به توسعه اشکال سابق مقاومت ویژه مردم فلسطین در طول مسیر مبارزاتی خود علیه اشغالگران منتهی شد. از جمله عوامل داخلی ادامه اعمال سیاست‌های استعماری دولت اشغالگر بوده که مهمترین آن سیاست‌های شهرک سازی از طریق سلب مالکیت اراضی و خانه‌ها و سیاست‌های یهودی سازی نمادها و مقدسات شهر قدس است. علاوه بر آن سیاست‌های ایجاد محدودیت در عبور و مرور و انتقال مردم و محدودیت‌های اقتصادی و حقوقی برای اهالی شهر قدس از دیگر عوامل داخلی است که هدف نهایی آنها سوق دادن فلسطینیان به ترک شهر قدس و در نهایت خالی شدن این شهر مقدس از وجود مردم فلسطین است.
انقلاب‌های کشورهای عربی الهام بخش فلسطینیان قدس در روند ایجاد و توسعه روش‌های مقاومت مردمی خود علیه اشغالگران با هدف حفاظت از هویت شهرشان و همچنین حضور خود در شهر قدس بوده است. از جمله عوامل خارجی دیگر که نقشه مهمی در افزایش رفتارهای مقاومت گونه مردمی در قدس ایفا کرده ادامه سیاست‌های جانبدارانه آمریکا از رژیم صهیونیستی و افزایش فعالیت‌های این کشور به ویژه در دوره ترامپ در راستای سلب حق مردم فلسطین در شهر قدس به عنوان پایتخت کشور فلسطین است. علاوه بر آن برخی کشورهای عربی سیاست عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی را در پیش گرفته و همین مسئله باعث شده برخی شخصیت‌های موثر عربی حقوق ملت فلسطین در حاکمیت بر شهر قدس را انکار کرده و در راستای زیبا جلوه دادن اشغالگری برای افکار عمومی عربی تلاش کنند.
در این مقاله به بررسی مهمترین اشکال مقاومت مردمی شهرقدس پرداخته می‌شود که عبارتند از زندگی روزانه تحت شرایط اشغالگری به عنوان اقدامی مقاومت گونه، تحصنات، پدیده حضور در مسجد الاقصی و محافظت از آن و ابتکارات داوطلبانه. نکته قابل اشاره در اینجا آن است که این اشکال مقاومت ادامه مسیر مقاومت فلسطینیان در ابعاد زمانی و مکانی گسترده‌تر است به این معنا که روش‌های جدید مقاومت اختصاص به اهالی شهر قدس نداشته در این گونه روش‌های مقاومتی اهالی مناطق دیگر فلسطینی نیز به صورت فعال و موثر در تمام یا بعضی از این روش‌های مبارزاتی مانند تحصن و دفاع از مسجد الاقصی نقش آفرینی می‌کنند. اما باید توجه داشت که این اشکال از مقاومت ابعاد ویژه‌ای برای شهر قدس به وجود آورده چرا که این شهر پایتخت مورد انتظار کشور فلسطین بوده و شامل مقدساتی برای مسلمانان است که مسجد الاقصی در صدر آن وجود دارد.
زندگی روزانه به عنوان رفتاری مقاومت گونه
شاید بارزترین جنبه استعمار صهیونیستی که در شهر قدس به عنوان نقطه کانونی اجرای سیاست‌ها و روش‌های مختلف استعماری در حال اجرا شدن است از آزار و اذیت فلسطینیان و ایجاد محدودیت برای آنها آغاز شده و پس از سلب مالکیت اراضی و خانه‌های آنان به سیاست‌های یهودی سازی نمادها و مقدسات شهر قدس و تغییر ماهیت آن منتهی می شود. این اقدامات که به صورت روزانه و رو به افزایش در شهر قدس قابل مشاهده است نوعی آگاهی ملی در رابطه با اهداف سیاست‌های استعماری دشمن برای مردم این شهر به وجود آورده و در نتیجه باعث ابداع تمام روش های ممکن برای مقاومت شده است.
شرایط شهر قدس تحت شرایط اشغال را می‌توان به طور خلاصه چنین توصیف کرد: حضور روزانه و متراکم نیروهای اشغالگر به ویژه در بخش قدیمی شهر و اطراف آن و انجام اقدامات تحریک آمیز، اذیت و آزار مردم این شهر، اوضاع نابسامان اقتصادی ساکنان شهر قدس، افزایش میانگین بیکاری میان جوانان این شهر علاوه بر مالیات و هزینه‌های مالی تحمیل شده به مردم شهر توسط اشغالگران صهیونیست از دیگر مشکلات این شهر است. محدودیت‌های استعماری حقوقی نیز از دیگر مسائلی است که فلسطینیان شهر قدس با آن دست به گریبان هستند چرا که ساکنان این شهر باید به صورت دائم مدارکی را که مقامات رژیم صهیونیستی از آنها می‌خواهند ارائه کنند تا اقامت خود در این شهر را اثبات کرده و یا برای تجدید اقامت خود اقدام نمایند. علاوه بر آن خانه‌های بخش قدیمی شهر قدس دائماً در معرض تصاحب شهرک‌نشینان قرار دارد و آنان به صورت روزانه به مردم این منطقه و خانه‌های آنان حمله می‌کنند. از دیگر مشکلات این شهر آن است که مسجد الاقصی به عنوان مهمترین نماد دینی شهر قدس دائماً در معرض حمله صهیونیست‌ها و روند یهودی سازی و اجرای سیاست‌های جلوگیری از ورود فلسطینیان و بازداشت آنان به دلیل تلاش برای ورود به این مکان مقدس یا حتی تبعید آنان از این مکان مقدس برای چندین ماه قرار دارد.
در چنین شرایطی حضور دائم در این شهر اقدامی مقاومتی به شمار می‌رود. به عنوان مثال تغییر برخی رفتارها مانند اصرار فلسطینیان برای باقی ماندن در خانه‌های خود در قدس و عدم ترک آنها به یک ارزش ملی نزد اهالی شهر قدس تبدیل شده است. اقدامات روزانه در شهر قدس مانند حضور همیشگی در آن، فعالیت‌های جنبش‌های فلسطینی در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و درگیری هر روزه با نیروهای اشغالگر و شهرک نشینان نوع جدیدی از انواع مقاومت اجتماعی مردمی دائمی را در این شهر به وجود آورده است.
همچنین در این راستا رابطه قدیمی و مستحکم اهالی شهر قدس با مسجد الاقصی را باید یادآور شد که همین مسئله آن را به خانه‌ای بزرگ برای اهالی این شهر تبدیل کرده است، مردم قدس دائماً در این مکان مقدس حضور داشته و فعالیت‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی انجام می‌دهند علاوه بر آنکه مراسمات دینی خود را نیز به جای می‌آورند. رابطه با مسجد الاقصی در سایه تهدیدات روزانه استعماری علیه آن محدود به ابعاد دینی نبوده بلکه از ابعادی ملی، اجتماعی و فرهنگی نیز برخوردار است. فعالیت‌هایی مانند اقامه نماز، حضور در محوطه‌های اطراف مسجد، علم آموزی در آن و حتی غذا خوردن و مطالعه و سرود خواندن در این مکان مقدس به یک نوع اقدام مقاومتی مردمی تبدیل شده که مردم قدس از طبقات و سنین مختلف به آن اشتغال دارند. رابطه با مسجد الاقصی توسعه یافته و دارای اشکال دیگری از مقاومت مردمی نیز هست که مهمترین آنها عبارتند از: تحصن در مواقعی که تهدیدات استعماری افزایش می‌یابد (مانند تحصن در برابر باب الاسباط در سال 2017) و همچنین حضور در مسجد و حفاظت از این مکان مقدس.
تحصنات
علاوه بر تجمع، درگیری و تظاهرات، تحصن نیز یکی از مهمترین اشکال مقاومت مردمی فلسطینیان است. خانواده‌های اسرای فلسطینی هنگامی که فرزندان آنان در زندان‌های رژیم صهیونیستی اعتصاب غذا می‌کنند معمولاً در برابر ساختمان‌های هلال احمر تحصن کرده و از اعتصاب کنندگان در زندان حمایت می‌نمایند تا از این طریق فشار بر اشغالگران برای تحقق خواسته‌های زندانیان افزایش یابد، این تحصنات معمولاً به صورت شبانه روزی تا زمانی که زندانیان از اعتصاب غذا دست برندارند ادامه می‌یابد. اهالی شهر قدس در سال‌های اخیر از این روش مقاومتی استفاده کرده و در ابداع آن از انقلاب‌های عربی به ویژه تحصن معترضان در میدان التحریر پس از انقلاب 25 ژانویه الهام گرفته‌اند.
تحصن یکی از بارزترین اشکال اعتراض اخیر اهالی شهر قدس در منطقه شیخ جراح نسبت به تهدیدات نیروهای اشغالگر علیه تعدادی از خانواده‌های فلسطینی ساکن در این محله بود که صهیونیست‌ها قصد داشتند این خانواده‌ها را از خانه‌های خود اخراج کرده و آنها را به انجمن‌های شهرک سازی تحویل دهند. تحصن به حضور هر چه بیشتر مردم در یک مکان مرتبط با موضوع یا یک مکان تعیین شده متکی است. در تحصن اقدامات مختلفی برای افرایش روحیه معنوی به منظور ادامه تحصن انجام می‌شود که از جمله آنها فعالیت برای آگاه سازی ملی، مستند سازی تجاوزات نیروهای اشغالگر و شهرک نشینان، ارتباط مداوم با رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی و انتشار پیوسته حوادث، سرود خواندن و شعار دادن، ترسیم و نوشتن شعارها بر روی تابلوها، اقامه نماز و خواندن دعا، تقویت ارزش‌های همبستگی اجتماعی با استفاده از روش‌های مختلف که فراهم کردن غذا و نوشیدنی برای شرکت کنندگان در تحصن از جمله آنها است.
با همین روش تحصن باب الاسباط در درگیری‌های سال 2017 به پیروزی رسید. چنانچه تحصن اخیر اهالی قدس همراه با حضور در مسجد الاقصی به انفجار اوضاع و آغاز یک قیام مردمی منجر شد که گستره آن شامل کرانه باختری و شهرهای اراضی اشغالی 1948 نیز شد و در واکنش به آن مقاومت غزه عملیات شمشیر قدس را آغاز کرده و وارد درگیری با اشغالگران شد. همه این حوادث و تحولات به نوبه خود منجر به تقویت نقش محوری قدس و بازگشت مسئله فلسطین به صدر توجهات جهان عرب گردید. علاوه بر آنکه پیامدهای قیام مردمی فلسطین که از قدس شعله ور شد در کشورهای دیگری نیز مشاهده گردید که در آنها هزاران نفر در حمایت از مردم فلسطین دست به برگزاری تظاهرات‌های گسترده زدند.
حضور در مسجد الاقصی و محافظت از آن
پدیده حضور در مسجد الاقصی و محافظت از آن در دو دهه اخیر به وجود آمده است، این پدیده جدید دقیقاً از سال 2000 پس از ممانعت اشغالگران صهیونیستی برای اجرای هر گونه عملیات ترمیم مسجد الاقصی آغاز شد. در آن زمان جنبش اسلامی در اراضی اشغالی 1948 اقداماتی با هدف «بازسازی انسانی مسجد الاقصی» انجام داد که از جمله آنها گسیل داشتن اتوبوس‌های مملو از فلسطینیان به مسجد الاقصی به صورت روزانه بود که در جریان آن نمازگزاران فلسطینی از الجلیل، المثلث، النقب و مناطق ساحلی هر روزه به مسجد الاقصی اعزام می‌شدند. این اقدام پیامدهای مثبتی بر روند احیای مسجد الاقصی و بهبود وضعیت اقتصادی بازارهای بخش قدیمی شهر قدس داشت.
چنانچه جنبش اسلامی در سال 2008 پروژه «کرسی‌های علم آموزی» را برای برگزاری دروس مختلف و حلقه‌های قرائت قرآن کریم و حدیث نبوی با هدف تقویت پدیده حضور و محافظت از مسجد الاقصی و مصلی‌های آن برگزار کرد. محافظان مسجد الاقصی فلسطینیان ساکن در قدس و دیگر مناطق اراضی اشغالی 1948 بودند که هدف از حضور آنها جلوگیری از مصادره این مکان مقدس و یهودی سازی آن بود. آنها این هدف را با حضور هر روزه در مسجد الاقصی، برپایی حلقه‌های درسی، مقابله با تجاوزات نیروهای اشغالگر و شهرک نشینان به این مسجد و درگیری با آنان و همچنین جلوگیری از اجرای مناسک تلمودی در این مکان مقدس دنبال می‌کردند.
زنان فلسطینی نیز نقشی محوری در روند حفاظت از مسجد الاقصی ایفا کرده‌اند. در پدیده محافظت از مسجد الاقصی زنان و دانش آموزان شرکت کننده در حلقه‌های درسی نیز حضور داشتند … گروه‌های مختلفی از جامعه زنان قدس و اراضی اشغالی 1948 در این فعالیت‌ها شرکت می‌کردند که تجربه‌ای برای آنان محسوب شده و نقطه عطفی در زندگی این زنان به شمار می‌رفت و هر روزه عرصه‌ای مناسب برای مقابله زنان محافظ مسجد الاقصی برای مقابله با پلیس رژیم صهیونیستی و شهرک نشینان متجاوز به مسجد الاقصی فراهم شده بود.
ابتکارات داوطلبانه
پدیده دیگری که در سال‌های اخیر خود نمایی کرده ابتکارات داوطلبانه جوانان در شهر قدس است که اگر چه به لحاظ اهداف متفاوت بوده و مقاصد آگاه سازی، آموزشی، تفریحی، فرهنگی و زیبا سازی (مانند ترمیم و نظافت اماکن و نمادهای شهر قدس) را دنبال می‌کنند اما تمام آنها در این مسئله اشتراک دارند که نوعی اقدام مقاومت گونه آشکار و مسالمت آمیز در برابر سیاست‌های استعماری دشمن علیه شهر قدس و ساکنان آن است. این ابتکارات در مجموع نوعی مقاومت اجتماعی نرم و سازمان یافته است که در سایه مشکلات انجام اقدامات سیاسی و نظامی جمعی سازمان یافته در قدس تحت اشغال صورت می‌پذیرد. می‌توان گفت این ابتکارات جایگزینی نسبی برای اقدامات سیاسی و نظامی است و از سوی دیگر عملیات‌های نظامی انفرادی نیز که بر گستره جغرافیایی قدس تمرکز دارد جایگزینی برای جنبه سازمان یافتگی این گونه فعالیت‌ها است.
از جمله مثال‌های ابتکارات داوطلبانه در شهر قدس اقدام جوانان این شهر در راه اندازی کمپین‌ها برای افزایش آگاهی و اطلاعات مخاطبان در قالب نظافت خیابان‌ها و کوچه‌های شهر است که هدف آن آشنایی شرکت کنندگان با نمادهای شهر قدس است. همچنین عملیات ترمیم مسجد الاقصی با وجود ممانعت اشغالگران صهیونیستی از دیگر اقدامات دواطلبانه‌ای است که در شهر قدس انجام می‌شود. این فعالیت توسط انجمن الاقصی و تحت نظارت اداره اوقاف و مقدسات اسلامی شهر قدس برگزار می‌شود که هدف آن انجام اقدامات آگاهی بخش برای حفاظت از مقدسات شهر قدس است، این فعالیت‌ها پیش از ماه مبارک رمضان از رونق بیشتری برخوردار بوده و در مسجد الاقصی و مناطق اطراف این مکان مقدس در شهر قدس اشغالی در قالب نظافت و اقدامات حفاظتی انجام می‌شود. در این گونه فعالیت‌ها فلسطینیان قدس و اراضی اشغالی 1948 مشارکت می‌کنند. همچنین گروه‌هایی از داوطلبان جمعیت هلال احمر خدمات اورژانسی و پزشکی به نمازگزاران مسجد الاقصی به ویژه در ماه مبارک رمضان ارائه می‌کنند.
شاید از مهمترین ابتکارات داوطلبانه‌ای که پس از سال 2014 در شهر قدس جریان دارد تشکیل یک زنجیره انسانی توسط هزاران نفر از اهالی قدس در اطراف دیوارهای بخش قدیمی شهر قدس برای مطالعه است. در این برنامه حدود 7000 فلسطینی از شهر قدس و اراضی اشغالی 1948 در فاصله 3 کیلومتری از باب الاسباط تا باب الخلیل حضور یافته و طولانی‌ترین زنجیره انسانی به منظور مطالعه را تشکیل می‌دهند. شهید بهاء علیّان یکی از اصلی‌ترین هماهنگ کنندگان این ابتکار بود که در اکتبر 2015 به همراه بلال ابو غانم در یک عملیات به شهادت رسید و بلال بازداشت شد.
در پایان باید گفت شکی نیست که مقاومت مردمی فلسطین در شهر قدس در اشکال مختلف آن امتداد مسیر کلی مبارزاتی فلسطینیان است اما ویژگی مبارزات این شهر سیاسی، دینی و جغرافیایی بودن آن است و با توجه به محوریت این شهر در ضمیر جمعی فلسطینیان آن دسته از اهالی قدس و دیگر فلسطینیان که توانسته‌اند خود را به این شهر برسانند به ویژه از اراضی اشغالی 1948 نسبت به توسعه و بهبود روش‌های مبارزاتی پیشین و ایجاد روش‌های جدید اقدام کرده‌اند و این با توجه به شرایط ایجاد شده ناشی از ویژگی‌های اختصاصی مسجد الاقصی و پیچیدگی‌های شرایط زندگی تحت اشغال بوده است. بنابراین مبارزه مردمی در قدس از مجموعه اقدامات خودجوش روزانه زودگذر و تقابل جویانه با حضور استعماری صهیونیست‌ها در این شهر به اقدامی سازمان یافته در گونه‌های جمعی و فردی و خشن و نرم تبدیل شده است.
