بحث و اظهار نظر طرفین فلسطینی و صهیونیستی درباره پیشرفت در مساله آوارگان همواره نگرانی های اردن و لبنان برای پرداخت بهای این مساله را به دنبال داشته است و هر باری که “محمود عباس” رئیس تشکیلات خودگردان برای دیدار با
“ایهود اولمرت” نخست وزیر رژیم صهیونیستی راهی دفتر وی در شهر اشغالی قدس می شود، این دو کشور به دقت اخبار و حوادث مربوط به این دیدارها را زیر نظر می گیرند تا شاید خبر خوشایندی برای آنها داشته باشد.
یکی از طرفین مرتبط با این مساله “ملک عبد الله” دوم پادشاه اردن و دیگری طرف لبنانی است و به محض اینکه پیشرفتی در روند سازش میان طرفین فلسطینی و صهیونیستی ایجاد شده و یا اظهار نظرهای مقامات طرفین نوید پیشرفتی در مساله آوارگان و تعیین مرزها را می دهد، طرف های اردنی و لبنانی نسبت به پیامدهای این روند؛ به ویژه در مساله آوارگان دچار ترس و نگرانی می شوند.
ملک عبد الله در هفته جاری طی مصاحبه ای با روزنامه فرانسوی “اکسپرس” اظهار داشت که در حال حاضر «مساله اردن اصلا مطرح نیست» و گویی با این اظهارات خود می خواست این مساله را به گوش مقامات صهیونیستی برساند. وی همچنین نسبت به اظهارات سه هفته پیش عباس در گفتگو با روزنامه های عربی ابراز نگرانی می کند. رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین مدتی قبل و پس از دیدار با “حسنی مبارک” رئیس جمهور مصر خاطر نشان کرده بود که وی نمی تواند از رژیم صهیونیستی بخواهد که با بازگشت تمامی آوارگان فلسطینی به سرزمین خود موافقت کند و در عین حال نمی تواند از حق بازگشت هیچ کدام از آنها چشم پوشی کند. ابو مازن در این گفتگو گفته بود که « عاقلانه نیست که من خواستار موافقت رژیم صهیونیستی با بازگشت 5 میلیون آواره فلسطینی به فلسطین اشغالی باشیم؛ چرا که در این صورت آنها به من خواهند گفت که تو قصد داری “کشور اسرائیلی” را نابود کنی. اما از سوی دیگر نیز پذیرفتنی نیست که من خواستار لغو حق بازگشت هر کدام از این آوارگان شوم. از همین رو، به نظر من رژیم صهیونیستی باید به تمامی آوارگان فلسطینی چه آنهایی که خواستار بازگشت به سرزمین خود هستند و چه آنهایی که موافق بقای خود در کشورهای محل اقامت کنونی هستند، غرامت پرداخت کند.»
عباس اواخر هفته گذشته و در جریان سفر خود به لبنان ضمن اعلام حمایت از موضع دولت لبنان در زمینه مخالفت با اسکان آوارگان فلسطینی در لبنان وعده داد که با این راهکار مخالفت کرده و از آن چشم پوشی کند. وی در این زمینه اظهار داشت که «آوارگان فلسطینی مقیم لبنان به کشور خود با خواهند گشت.» اما معلوم نیست که منظور وی از کشور متعلق به آوارگان فلسطینی کدام کشور است؟ آیا منظورش کشور مستقل فلسطینی است؟ یا کشور “اسرائیلی”؟ وی هیچ پاسخی به این سوال ارائه نداد و تنها به ذکر این مساله اکتفا کرد که وی در مذاکرات خود با طرف صهیونیستی این مساله را مورد بررسی قرار می دهد. اما پذیرش این پاسخ از سوی مقامات اردنی دشوار است و این سوال را پیش می آورد که وقتی که عباس به لبنانی ها وعده می دهد که آوارگان فلسطینی در کشور آنها اسکان داده نشوند، چرا وعده مشابهی به اردن نمی دهد؟
اسکان آوارگان فلسطینی در کشورهای دیگر راهکاری بود که از زمان امضای توافقنامه اسلو برای حل مساله آوارگان مطرح شد. قبل از جنگ عراق گزارش های متعددی مبنی بر اسکان آوارگان فلسطینی در این کشور در قبال لغو مجازت های اعمال شده علیه آن منتشر شد، اما پس از جنگ این مساله کاملا فراموش شد و علاوه بر این، شهروندان عراقی نیز به دلیل روابط نزدیک میان فلسطینیان و “صدام حسین” رئیس جمهور سابق تنفر و انزجار شدیدی نسبت به آوارگان فلسطینی پیدا کردند و این مساله، راهکار اسکان آوارگان در عراق را به یک مساله خطرناک تبدیل کرد.
لبنان که بر اساس سرشماری های رسمی 350 هزار نفر از آوارگان فلسطینی را در خاک خود جای داده است، از این مساله نگران است که افزوده شدن این افراد به جمعیت 8 درصدی مسلمانان اهل سنت آن باعث به هم خوردن موازنه جمعیتی حساس و شکننده این کشور شود. علاوه بر این، افزوده شدن آوارگان فلسطینی به جمعیت این کشور، این سوال را برای مسئولان لبنانی به وجود مطرح می کند که این افراد در انتخابات های ملی این کشور به چه کسانی و به چه گروه هایی رای خواهند داد؟ آیا آنها علیه مسیحیان وارد عمل خواهند شد یا اینکه در جبهه مخالف شیعیان این کشور قرار خواهند گرفت و یا اینکه اصلا به توافق و هم پیمانی با دروزی های این کشور روی خواهند آورد؟ این نگرانی مقامات لبنانی از آنجا سرچشمه می گیرد که ترکیب جمعیتی این کشور از طوایف مختلف شکل گرفته است و حفظ توازن میان این گروه ها کار دشواری به نظر می رسد.
در کنار این، کشور لبنان در طول تاریخ روابط اسفناکی با فلسطینیان داشته و این مساله باعث می شود که علاوه بر جنبش حزب الله لبنان، دیگر شهروندان لبنانی نیز در مخالفت خود با اسکان آوارگان فلسطینی در خاک این کشور اجماع نظر داشته باشند، اما در عین حال هیچگاه سعی در کاهش سطح معیشتی زندگی آنان نداشته اند. “سید حسن نصر الله” دبیر کل جنبش حزب الله لبنان که اهتمام زیادی به حل مساله فلسطین دارد و حتی نگران سرنوشت شهروندان لبنانی متضرر از این مساله هم نیست، هیچ اظهار نظری درباره لغو محدودیت های اعمال شده بر فعالیت آوارگان فلسطینی در این کشور ـ که آنها را از فعالیت در 70 حرفه و نیز خرید املاک منع کرده ـ نکرده است.
این مسائل در کل شوک بزرگی را به دولت اردن وارد کرده و باعث نگرانی شدید مقامات این کشور شد. از همین رو، دولت لبنان طرحی را پیشنهاد داد که بر اساس آن باید یک سوم آوارگان فلسطینی در کشورهای اروپایی از قبیل کانادا، آمریکا و غیره اسکان داده شوند و یک سوم دیگر به داخل فلسطین بازگردند و یک سوم دیگر آنها نیز با دریافت تابعیت عربی در کشورهای عربی که خویشاوندانی را در آنها دارند، اسکان داده شوند. از آنجایی که اردن خود را یکی از کشورهای مقصد یک سوم آوارگان فلسطینی روانه کشورهای عربی می دید نگرانی های زیادی را احساس می کرد؛ چرا که در صورت کنار رفتن عباس از عرصه قدرت فلسطین و روی کار آمدن یک نخست وزیر راستگرا مانند “شائول موفاز” در رژیم صهیونیستی بار دیگر بحث اسکان آوارگان فلسطینی در اردن مطرح می شود و معلوم است که در این موقع لبنان چه طرحی در این زمینه ارائه دهد.
دولت امان به خوبی از جزئیات مذاکرات میان عباس و مقامات صهیونیستی مطلع است و یک نماینده پارلمان اردن در گفتگو با روزنامه عبری زبان “هاآرتص” در پاسخ به سوالی درباره عدم مشارکت اردن در مذاکرات سازش خاطر نشان کرده بود که « اردن روابط خود با فلسطین را قطع کرده است و به طور کلی قصد ندارد که در مذاکراتی که از شکست آنها کاملا مطمئن است، شرکت کند. از سوی دیگر، آیا مصر یا عربستان سعودی در این مذاکرات شرکت می کنند که اردن هم شرکت داشته باشد؟»
اما قطع رابطه اردن با فلسطین نمی تواند تضمینی برای عدم اسکان آوارگان فلسطینی در خاک آن باشد و از همین رو امان به دنبال راهی است که زمینه لازم برای جلوگیری از این مساله را فراهم کند و به عنوان مثال با برقراری روابط دوستانه با جنبش مقاومت اسلامی “حماس” خود را از این مخمصه برهاند. بدیهی است که اردن نمی تواند به تنهایی به رژیم صهیونیستی یا قدرت جنبش فتح و یا تشکیلات خودگردان فلسطین به ریاست “محمود عباس” اعتماد کند بنابراین، “ملک عبد الله دوم” پادشاه آن از ماه مارس گذشته سلسله مذاکراتی را با شخصیت های برجسته فلسطینی؛ از جمله مقامات و رهبران جنبش حماس آغاز کرده است تا بدین ترتیب به این تفاهم با آنها دست پیدا کند که در مساله اسکان آوارگان فلسطینی در کشورهای دیگر لیستی برای اردن در نظر گرفته نشود. البته رئیس تشکیلات خودگردان خود از این مذاکرات مطلع بوده و در کل این مذاکرات با رضایت وی صورت گرفته است.
اردن که 60 درصد از جمعیت آنرا فلسطینیان تشکیل می دهند در حال حاضر با مشکل هویت دولت خود دست و پنجه نرم می کند. قبل از انتفاضه دوم (اقصی) فلسطین و نیز در جریان آن که بیم مهاجرت شهروندان فلسطینی به اردن می رفت، “علی ابو راغب” نخست وزیر این کشور به صراحت این مساله را اعلام کرد که دولتش به هیچ فلسطینی دیگری تابعیت اردنی اعطا نخواهد کرد، اما الان اوضاع به مراتب بدتر از آن زمان شده است.
وقتی که در کشور اردن جمعیتی نزدیک به یک میلیون فلسطینی و 700 هزار آواره عراقی زندگی می کنند، دولت امان به سختی می تواند هویت ملی خود را شکل دهد و از سوی دیگر شعار “ما یک خانواده ایم” که هدف از آن همسویی اردن با مساله فلسطین است، جایگزین شعار “اول اردن” شده است. اما اصحاب مطبوعات در اردن خواهان تغییر این شعار به “اول اردنی ها” هستند که هدف از آن اولویت دهی به شهروندان اردنی و نه کشور اردن است.
این تبعیض بیشتر در اظهارات روسای عشایر بادیه نشین این کشور دیده می شود که سال ها قبل خواه به صورت جدی یا غیر جدی از پادشاه این کشور خواستند که از دریافت غرامت در قبال اعطای حق پناهندگی به آوارگان فلسطینی عقب نشینی نکند. بر اساس محاسبات آنها طرف فلسطینی باید برای هر یک از آوارگان فلسطینی مقیم اردن که تعدادشان به 2 میلیون نفر می رسید، 20 هزار دلار پرداخت می کرد که در کل رقمی بالغ بر 40 میلیارد دلار می شود.
اما فلسطینیان نیز به نوبه خود به منظور آرام کردن پادشاه اردن اعلام می کردند که آنها به مفاد توافقنامه قانونی امضا شده در زمان عادی بودن روابط تشکیلات خودگردان فلسطین با رژیم صهیونیستی (اسلو) پایبند هستند. بر اساس این توافقنامه تا زمانی که کشور مستقل فلسطینی تشکیل نشود، آوارگان فلسطینی می توانند به فلسطین اشغالی بازگردند تا پس از تشکیل کشور فلسطینی به آنجا مهاجرت کنند. این توافقنامه یک دام خطرناک برای آوارگان فلسطینی گسترده شده است و آن اینکه اصلا تا زمانی که توافقی در زمینه تشکیل کشور مستقل فلسطینی به دست نیاید، امکان بحث بر سر حق بازگشت آوارگان به کشور خود غیر ممکن است و تنها در صورت تشکیل کشور مستقل فلسطینی امکان اجرای راه حل صهیونیستی درباره آوارگان که همان بازگشت آنها به وطن جدید شان است، وجود دارد.
با این شرایط، آوارگان فلسطینی مقیم کشورهای اردن و لبنان و نیز دیگر کشورهای عربی باید مذاکرات سازش میان تشکیلات خودگردان فلسطین و رژیم صهیونیستی را دنبال کرده و منتظر باشند تا اینکه دو هفته بعد مشخص شود که آیا شریک جدید صهیونیستی حاضر به ادامه مذاکرات با طرف فلسطینی خواهد بود. قبل از اینکه کسی سعی در عملی کردن حق بازگشت آنها یا پرداخت غرامت به آنها داشته باشد، لایه دیگری از زنگ بر روی کلیدهای آوارگان فلسطینی که آنها را در دلهای خود نگهداشته اند، تشکیل خواهد شد.
